دشمنان درونی و بیرونی جامعه اسلامی
دشمن موجودی است که نسبت به انسان نفرت دارد و بقا و یا کمال دیگری را نمی‌خواهد. بنابراین، دشمنی، عداوت و خصومتی برخاسته از نفرت و کراهت است. پس دشمن بر این باور است که بقای دیگری یا کمالش موجب زوال و نابودی خودش یا آسیب به زندگی اوست. بنابراین تلاش خواهد کرد تا دیگری را به عنوان دشمن حذف کرده یا کمالش را از وی سلب کند.
هر فرد انسانی دارای دشمنی از غیر همنوع است که از آن در قرآن به ابلیس و شیطان تعبیر کرده است. (بقره، آیات 168 و 208؛ انعام، آیه 142) البته انسان در درون خویش دشمن دیگری نیز دارد که همان هواها و خواسته‌های نفسانی است که به شکل افراطی عمل می‌کند. به عنوان نمونه قوه غضب و شهوت که باید در خدمت کلیت وجودی انسان باشد و به عنوان مدافع و جاذب عمل کند، گاه در دفع و جذب، زیاده‌روی کرده و با طغیان‌گری‌اش، تعادل شخص و شخصیت را به هم می‌ریزد. از همین رو از دشمن درونی به عنوان دشمن‌ترین دشمنان یاد شده است: اعدی عدوک نفسک التی بین جنبیک )(تنبیه الخواطر، ورام بن ابی فراس، ج 1، ص 59؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 67، ص 64؛ حکمت‌نامه پیامبر اعظم‌(ص) محمدی ری‌شهری، ج 7 ص 418)؛ چرا که در کنار آدمی و درونش سنگر گرفته و با کوچک‌ترین غفلت عقل و قلب، ممکن است راه طغیان و افراط را در پیش گیرد و به آدمی ضربه بزند.
افراد انسانی، دشمنان دیگری از غیر همنوعان چون درندگان و میکروب‌ها و ویروس‌ها و همچنین دشمنانی از همنوعان خویش دارند که در کمین او هستند تا جانش را بستاند، مالش را بردارند، عرض را به یغما برندا یا کمالی را از وی بازستانند و به نقص و کمبودی و حذفی دچار کنند.
همچنین هر جامعه‌ای از جوامع بشری از دشمنان درونی چون منافقان و هنجارشکنان و نیز دشمنان بیرونی چون جوامع رقیب رنج می‌برد که خواهان سلطه کامل بر این جامعه و غارت سرمایه‌ها و منابع انسانی و مالی و یا حتی حذف آنها یا از میان بردن کمالی یا کمالاتی از آن جامعه هستند.
از آنجایی که جامعه اسلامی و امت اسلام بر محور عقیده و اعتقاد شکل گرفته است، دشمنان آنان نیز بر اساس همین معیار دسته‌بندی و شناخته می‌شوند.
به سخن دیگر، از آن‌جایی که امت اسلامی مجموعه‌ای از انسان‌ها از نژادها، اقوام، خرده فرهنگ‌ها و جنسیت‌های گوناگون از مناطق مختلف جغرافیای زمین هستند که اسلام آنان را گرد هم آورده و امت اسلام را شکل بخشیده است، دشمنان آنان نیز مجموعه‌ای از بشریت خواهند بود که کفر و شرک، آنان را گرد هم می‌آورد.
با توجه به این معیار باید گفت که دشمن امت اسلام و جامعه اسلامی از پیچیدگی بسیاری برخوردار خواهد بود؛ زیرا معیار و ملاک دوستی و دشمنی، ایمان و کفر است. از آنجایی که ایمان و کفر از مقوله امور باطنی است نمی‌توان به سادگی دوست و دشمن را شناخت، مگر به الحان، گفتار و رفتارهایی که در پیش می‌گیرند. از همین رو در جامعه اسلامی، چیزی به نام نفاق و منافق شکل می‌گیرد؛ زیرا هنگامی که جامعه اسلامی از قوت و شوکت برخوردار باشد، گروهی که ایمان را نپذیرفته‌اند، به دورویی رو آورده و در دل، کفر و شرک می‌ورزند در حالی که بر زبان شهادتین جاری کرده و اظهار مسلمانی می‌کنند.
جغرافیای دولت اسلامی هرچند محدود به جایی است که اکثریت آن را مسلمانان تشکیل می‌دهند، ولی جغرافیای امت اسلام فراتر از این محدوده است؛ زیرا هر جایی که مسلمانی باشد جزو امت اسلام تلقی می‌شود و دفاع از او در برابر دشمن از هر نوع و گرایشی واجب و ضروری است.
اموری از این دست است که مسئله دشمن و دشمن‌شناسی را پیچیده و با اهمیت کرده است و اسلام و آموزه‌های آن بر ضرورت دشمن‌شناسی و راه‌های مقابله با توطئه‌ها و خصومت‌ها و عداوت‌های دشمنان تاکید کرده است. (نساء آیات 43 و 45؛ انفال، آیه 60؛ بقره، آیات 137؛ محمد، آیه 29 و 30؛ منافقون، آیه 4)
دشمن‌شناسی از آن رو بسیار اهمیت می‌یابد که موجب آماده‌سازی جامعه و امت اسلامی برای مقابله با دشمنان می‌شود (فاطر، آیه 6) و بقای امت و جامعه بر هدایت الهی را تضمین کرده و موجب مصونیت جامعه می‌شود. (نساء آیات 44 و 45)
راه‌های شناخت دشمن از نظر قرآن
خداوند بزرگ‌ترین دشمن جامعه اسلامی را ابلیس از نوع جنیان دانسته است؛ زیرا ابلیس هرچند که دشمن بشریت است (یس، آیه 60)، ولی دشمن مستقیم مسلمانان و مومنان است؛ زیرا آنان کسانی هستند که در برابر شیطنت ابلیس مقاومت می‌کنند.
این دشمن مسلمانان و جامعه اسلامی از ویژگی‌های چندی چون دیده نشدن (اعراف، آیه 27)، فریبکاری و وسوسه‌گری (اعراف، آیه 22) و مانند آن برخوردار است.
دشمن دیگر جامعه اسلامی منافقانی هستند که بر کفر و شرک هستند، ولی مدعی اسلام و مسلمانی می‌باشند. دیگر دشمنان جامعه اسلامی کافران و ملحدان هستند که از نظر قرآن همه دشمنان اسلام و جامعه اسلامی تحت ولایت شیطانی ابلیس قرار گرفته و از اولیای او به شمار می‌آیند؛ زیرا کفر شرک و نفاق، ابزارهای سلطه شیطانی ابلیس بر بشریت است تا انسان را گمراه کرده و به هلاکت و شقاوت ابدی گرفتار کند.
خداند در آیات قرآن بیان می‌کند که برای شناخت کیفیات نفسانی و امور باطنی می‌توان به نشانه‌شناسی و رفتارشناسی رو آورد و از آن طریق دوست را از دشمن بازشناخت.
اصولا دشمنان جامعه اسلامی در دشمنی خویش کارها و رفتارهایی را دارند که می‌توان آن را ملاک شناخت دشمن قرار داد. از جمله این کارها و رفتارها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- اذیت و آزار: دشمن جامعه اسلامی در هر شرایطی در اندیشه اذیت و آزار امت اسلام است. آنان در صورت سلطه بر جامعه اسلامی مسلمین را اذیت و آزار می‌کنند و با زبان و رفتارهای خویش موجبات خواری امت اسلام را فراهم می‌آورند. (ممتحنه، آیه2)
2- گمراه‌گرایی: دشمن تمام تلاش خویش را انجام می‌دهد تا جامعه اسلامی و امت اسلام از مسیر هدایت و صراط مستقیم بیرون رود و به جرگه کفار و مشرکان وارد شود. تهاجم فرهنگی در راستای سلطه شیطانی انجام می‌گیرد و آنان با همه ابزارها از جمله شبهه افکنی و تردید پراکنی بر آن هستند تا عقل و قلب مسلمانان را تسخیر کرده و آنان را به سمت افکار شیطانی و گفتمان استکباری و ظالمان شیطان سوق دهند. از همین‌رو هنجارشکنی و رفتارهای ضداخلاقی و شرعی را به هر شکل شده تقویت و تشویق می‌کنند و بستر انجام اعمالی چون فسق و فجور و قتل و جنایت و مانند آنها را فراهم می‌آورند. (قصص، آیه15)
3- بی‌عدالتی: دشمنان امت اسلام، از هر گونه عدالت‌خواهی هراسان هستند و می‌کوشند تا جامعه اسلامی گرایشی به عدالت نداشته باشد، بلکه کاری می‌کنند تا گرایش به بی‌عدالتی در جامعه تشویق و تحکیم شود و مردم به یکدیگر ظلم روا دارند و عدالت محسوس و ملموس در جامعه تحقق نیابد. (مائده، آیه8) پس دشمن را می‌توان با بی‌عدالتی و نیز تشویق به بی‌عدالتی شناخت.
4- تعدی: اصولاً تعدی از ویژگی‌ها و آثار دشمنی است؛ از همین‌رو دشمن نیز دوست می‌دارد که جامعه اسلامی به چنین خصوصیتی دچار شود. دشمنان جامعه اسلامی در هر شرایطی تلاش می‌کنند تا به جامعه اسلامی  تعدی روا دارند و حقوق آنان را نادیده گیرند. (مائده، آیه8)
5- توهین و اهانت: از دیگر ویژگی دشمن، توهین و اهانت است. دشمنان جامعه اسلامی همواره تلاش می‌کنند تا به پیامبر(ص) و مؤمنان و جامعه اسلامی اهانت روا دارند. آنان در صورت تسلط بر جامعه اسلامی در انجام این کار کوتاهی نکرده و بیشترین اهانت و توهین را در حق مسلمانان روا می‌دارند. (ممتحنه، آیه2) با نگاهی به جوامع اشغال شده توسط دشمنان ظالم و استکباری می‌توان تصویری روشن از اهانت و توهین دشمنان را به چشم مشاهده کرد و درک درستی از مفهوم آن ارائه داد.
6- جدال باطل: دشمن کسی است که به مجادله باطل روی می‌آورد. دشمنان اسلام و جامعه اسلامی برای سلطه فرهنگی و علمی خود به مجادله باطل گرایش داشته و به آن دامن می‌زنند؛ چنانکه مشرکان دوره پیامبر(ص) این‌گونه عمل می‌کردند. (زخرف، آیات57 و 58)
7- جنگ ویرانگر: دشمن برای حذف تلاش می‌کند و اگر نتوانست به حذف کمال بسنده می‌نماید تا شرایط برای نسل‌کشی و حذف کامل فراهم آید. از همین‌رو می‌توان دشمن را با جنگ‌های ویرانگر و خانمانسوز و نسل‌کشی‌ها شناخت. (بقره، آیه205؛ آل‌عمران، آیه103)
8- فریبکاری: دشمن امت اسلام اهل فریب و نیرنگ است. بنابراین باید همواره هشیار بود تا در دام فریب‌های دشمن نیفتاد. دشمن بسیار مکار و فریبکار است و کمترین غفلت موجب زیان و ضرری است که گاه پشیمانی نیز سودی نخواهد داشت. (اعراف، آیه22؛ طه، آیات 117 تا 121)
9- مکر و حیله‌گری: از دیگر رفتارهای دشمن مکاری و حیله‌گری اوست. دو به‌هم زنی، ایجاد حسادت و تحریک احساسات دروغین برای مقاصد شیطانی از جمله راهکارهای دشمن برای سلطه و حذف کامل یا کمالی است. (یوسف، آیه5)
10- ایجاد تفرقه: وحدت، عامل رشد و کمال و تقویت جامعه اسلامی است. همدلی و همزبانی مردم جامعه موجب تقویت و استحکام و رشد و پیشرفت آن است؛ اما دشمن تلاش می‌کند تا به هر شکلی شده در میان مردم و رهبران جامعه فاصله و تفرقه اندازد و مردم را نسبت به دولتمردان بی‌اعتماد سازد؛ زیرا این‌گونه است که می‌تواند به حذف و نابودی امت اسلام برسد و یا کمالی را از آنان سلب کند. (آل‌عمران، آیه103)
11- تبلیغات فریبنده: دشمنان برای سلطه بر جامعه اسلامی به تبلیغات فریبنده چون صلح‌خواهی، آزادی‌خواهی، حقوق بشر و مانند آن رو می‌آورند تا جامعه و امت اسلام را فریب دهد و به مسیر گمراه خود بکشاند. (انعام، آیات112 و 113) آنان با دستگاه‌های تبلیغاتی و ابزارها و فن‌آوری‌های پیشرفته به این مهم اقدام می‌کنند و از آنجایی که دستشان برای فریب و دروغگویی باز است و از هیچ امر ضد اخلاقی و هنجاری فروگذار نمی‌کنند، بهتر می‌توانند به فریبکاری ادامه دهند و مردم را فریب دهند و به مسیر باطل خویش دعوت کنند.
12- ارتباط نهانی و هماهنگی میان دشمنان: دشمنان امت اسلام، از مشرکان و منافقان و کافران با هم ارتباطات‌های مرموز و نهانی و هماهنگ دارند تا اهداف خود را به دست آورند. آنان به یکدیگر پیغام‌های رمزآلود و به تعبیر قرآنی وحی می‌فرستند تا بی‌آنکه مسلمانان متوجه شوند اهداف خویش را پیش ببرند. (انعام، آیه112)
13- دروغ‌پردازی و افتراء: دشمنان امت اسلامی به حربه دروغ‌پردازی و افترا رو می‌آورند و می‌کوشند از این راه مسلمانان را به دام اندازند و اهداف ننگین خود را جامه عمل بپوشانند. (همان)
14- اخراج و اشغالگری: از دیگر خصوصیات دشمن اشغالگری و اخراج افراد از خانه و کاشانه خودشان است. (بقره، آیات 246 تا 251)
15- جاسوسی: از دیگر رفتارهای دشمنان، جاسوسی و بهره‌گیری از افرادی به عنوان جاسوس (سماعون) است که بیشتر آنان را منافقان تشکیل می‌دهند. (مائده، آیات 41 و 42)
16- جنگ روانی: دشمنان از طریق همین منافقان که دشمنان داخلی امت اسلام هستند، به جنگ روانی می‌پردازند و اخبار دروغین را در جامعه پخش می‌کنند و با اراجیف خبری و رسانه‌ای جامعه و امت اسلام را هراسان کرده و لرزه به دل‌های مسلمانان می‌افکنند. (همان؛ احزاب، آیه60)
17- بدخواهی: دشمن، بدخواه است و همواره آرزوی در رنج قرار گرفتن مؤمنان و مسلمانان را دارد. پس می‌توان این‌گونه منافقان را نیز شناخت. (آل‌عمران، آیات118 تا 120)
18- هنجارشکنی و دعوت به زشتی‌ها: فراخوانی مردم به کارهای ناروا و زشت، کاری شیطانی است و همین امر معیاری برای شناسایی دشمنان امت اسلام است. پس کسی که دعوت به هنجارشکنی و کارهای زشت و ضد ارزشی می‌کند در تیم دشمن است. (بقره، آیات168 و169)
19- دعوت به فحشا: دعوت و تشویق مردم به فحشا، نشان دهنده دشمنی دعوت‌کننده با دعوت شده است. (همان) پس می‌توان دوستان را از دشمنان از طریق این‌گونه رفتارها شناخت.
20- فسادگری و افسادگرایی: اصولاً دشمن گرایش به فساد و افساد در جامعه اسلامی دارد. از همین‌رو، حتی مدعیان اصلاح‌طلبی و اصلاحات را می‌بایست با این معیار سنجید که آیا دعوت به فساد و افساد دارد و رفتارهایش این‌گونه است یا نه؟ (بقره، آیات 8 تا 12؛ 204 و 205)
21- گفتار بغض‌آلود: گفتار بغض‌آلود و لحن کینه‌توزانه بیگانگان و دشمنان، راهی برای شناخت دشمنی آنان با امت اسلام است که در آیاتی از جمله 118 سوره آل‌عمران بیان شده است.
چگونگی برخورد با دشمنان
وقتی جامعه اسلامی دشمن را شناخت می‌بایست برای حفظ و مراقبت از امنیت و آسایش و آرامش خود راهکارهایی را درپیش گیرد. از جمله مهمترین راهکارها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1- ارهاب و بازدارندگی: از مهم‌ترین آموزه‌های قرآنی در برخورد با دشمنان، تقویت بنیه نظامی و ایجاد عوامل بازدارنده است تا دشمن وسوسه حمله را در مخیله‌اش راه ندهد. خداوند در آیه 60 سوره انفال بر فراهم‌آوری تجهیزات و نفرات به عنوان عوامل بازدارنده و ارهاب و ترساندن دشمن تأکید کرده است.
2- اجتناب از دوستی و پذیرش ولایت محبت و سرپرستی: از راه‌های برخورد با دشمن که در آیات قرآن بیان شده است، اجتناب از هرگونه پذیرش ولایت دشمن در شکل ارتباطات دوستانه و یا ولایت سرپرستی و حکومت است. جامعه اسلامی نباید با دشمن ارتباطات ولایی داشته باشد. (آل‌عمران، آیه118؛ نساء آیات 89 و 114؛ مائده، آیه51؛ ممتحنه، آیه1)
3- پرهیز از رفتارهای تحریک‌آمیز: یکی از راه‌ها و دستورهای قرآنی برای برخورد با دشمن، لزوم پرهیز از برخوردهای نادرست و تحریک‌آمیز با دشمنان است که در آیاتی از جمله آیه 108 سوره انعام بیان شده است. البته این تحریک‌گری می‌تواند شامل رفتارهای نادرست همانند رفتارهای تفرقه‌افکنانه داخلی، بیان اسرار نظامی، تشدید اختلافات داخلی، اظهار نقاط ضعف و معضلات جامعه اسلامی و مانند آنها باشد.
4- مراعات اصول اخلاقی و ایمانی: با دشمن نیز باید اصول اخلاقی و ایمانی چون عدالت و رفتار پسندیده انسانی و اخلاقی مراعات شود. (فصلت، آیات34 و 35)
5- پرهیز از تعدی: لزوم احترام به حقوق دشمنان و پرهیز از تعدی به آنان از اصول قرآنی تعامل و برخورد با دشمن است (مائده، آیات2 و 5)؛ زیرا هدف، هرگز وسیله را توجیه نمی‌کند. از سوی دیگر، اسلام به هدف رهایی انسان و رساندن او به کمالات نزول یافته است و تلاش دارد تا می‌تواند انسانی را زنده کند و به سمت اسلام و ایمان سوق دهد؛ اعمال مناسبی چون مراعات اصول اخلاقی و انسانی و پرهیز از ظلم و تعدی و حفظ عدالت در مقابله به مثل و مانند آنها موجب می‌شود تا برخی از دل‌های مهر نشده دشمن، بیدار شده و به هدایت راه یابند. ازنظر قرآن تعدی به دشمن، نشانه‌ای از بی‌تقوایی اخلاقی و عقلانی و فطری است؛ زیرا فطرت پاک هر انسانی تعدی و ظلم را نمی‌پسندد و انسانی به هدایت اسلامی دست خواهد یافت که بر هدایت ابتدایی و فطری باشد.
6- سرمایه‌گذاری در حوزه نظامی: از دیگر ابزارهایی که برای برخورد با دشمن لازم و ضروری است، سرمایه‌گذاری امت و دولت اسلامی در حوزه نظامی است و تقویت بنیه نظامی است. (انفال، آیه60)
7- تبری و ابراز نفرت: از دیگر وظایف مسلمانان و جامعه اسلامی نسبت به دشمنان، ابراز نفرت و تبری‌جویی از آنان است. (مجادله، آیه22؛ توبه، آیه114؛ ممتحنه، آیه1)
8- ترک مودت نسبت به دشمنان: امت اسلام حق ندارد نسبت به دشمنان حتی اگر از خویشان باشند مودتی از خود بروز دهند و آنان را دوست خاص بگیرند و با آنان رفتار محبت‌آمیز داشته باشند. (مجادله، آیه22)
9- ترک مصالحه در زمان قدرت: مصالحه و آشتی با دشمنان دین، در صورت برخورداری از توان برتر، مورد نهی الهی است و امت اسلام حق ندارد در صورت قدرت با دشمن مصالحه کند. (ممتحنه، آیه35)
آنچه بیان شد تنها گوشه‌ای از آموزه‌های وحیانی قرآن درباره وظیفه جامعه اسلامی در حوزه دشمن‌شناسی و تعامل و برخورد با دشمنان است. از همین آموزه می‌توان نقشه راه را در این حوزه به دست آورد و سیاست و برنامه‌ها و تکالیف امت در برابر دشمنان را دانست و بدان عمل کرد.