جمال ربانی

 بهشت و دوزخ نتیجه اعمال انسان است؛ هرچند که خداوند به بهشتیان زیادتی از فضل خویش می‌بخشد، اما بنیاد بهشت و دوزخ همان اعمال آدمی است. هر عملی خاصیتی دارد که بازتاب آن در قیامت خود را آشکار می‌کند. از همین رو برای دستیابی به بهشتی کامل و جامع باید همه اعمال صالح عبادی از واجبات و مستحبات انجام شود؛ اما برخی از اعمال به سبب ویژگی خاص، توانایی ثمردهی متنوع و متعددی دارد که می‌تواند جایگزین شایسته‌ای برای برخی دیگر از اعمال باشد. نویسنده در این مطلب به مهمترین اعمال بهشتی‌ساز بر اساس آیات و روایات پرداخته است.
 بهشت و دوزخ، سازه خود انسان
بر اساس آموزه‌های قرآنی، بهشت و دوزخ سازه‌ای انسانی هستند؛ زیرا آنچه در قیامت از بهشت و دوزخ برای هر آدمی است، همان اعمالی است که در دنیا از زیبا و زشت انجام می‌دهد. انسان در قیامت به شکل جزاء وفاق (نباء، آیه 26)، هر آنچه را در دنیا کشت کرده درو می‌کند و هر آنچه را انجام داده، حاضر می‌یابد. (آل عمران، آیه 30؛ کهف، آیه 49؛ انعام، آیه 132؛ نحل، آیه 34؛ احقاف، آیه 19)
از آنجایی که در مقوله کیفر و عذاب، هرگونه افزایشی به معنای ظلم و ستم خواهد بود، خداوند در آن جهت چیزی را نمی‌افزاید؛ اما در جهت پاداش نیک، فراتر و فزونتر از آنچه عمل کرده، پاداش می‌دهد. از همین رو خداوند درباره بهشتی‌ها این جمله را مورد تاکید قرار می‌دهد که: لدنیا مزید؛ از نزد ما زیادتی است. (ق، آیه 35)
این زیادت و افزایش که از فضل الهی نسبت به اهل بهشت است، در حد و اندازه‌ای است که «لا عین رأت و لا أذن سمعت و لاخطر علی قلب بشر؛ نه چشمی دید و نه گوشی شنید و نه بر قلب بشری خطور کرد.» (بحارالانوار، ج 8، ص 548؛ بحارالانوار، ج 8، ص 92، باب 23؛ کنزالاعمال، ج 15، ص 778، حدیث 43069) چنانکه خداوند می‌فرماید: فلا تعلم نفس ما اخفی لهم من قره اعین؛ هیچ کس نمی‌داند چه چیز از آنچه روشنی‌بخش دیدگان است به پاداش آنچه انجام می‌دادند برای آنان پنهان شده است. (سجده، آیه 17)
پیامبر(ص) درباره اینکه بهشت و دوزخ سازه خود انسان است، در عبارتی درباره بهشت می‌فرماید: الجنه قیعان و ان غراسها لااله الاالله؛ بهشت زمین بایر است و نهال‌هایی که در آن کاشته می‌شود لا اله الا الله است» (بحارالانوار، ج3، ص90)
در حدیثی دیگر آمده است: «ان‌الجنه قیعان، و ان غراسها سبحان‌الله، و الحمدلله، و لااله الاالله، و الله اکبر، و لاحول و لا قوه الا بالله؛ بهشت فعلا صحرایی خالی است بی‌کشت و زراعت که اذکار سبحان‌الله و الحمدلله و لااله الاالله و الله اکبر و لاحول و لاقوه الا بالله درخت‌هایی هستند که در آنجا کاشته می‌شوند.»
پس بهشت، دشتی صاف و هموار است که اعمال آدمی آن را می‌سازد و این همه از جنات، رضوان و فردوس و قصر و حور و نهر و بوستان و گلستان ساخته و سازه انسان است که با اعمالش آن را می‌آفریند.
امام صادق(ع) روایت می‌کند که: رسول خدا(ص) فرمودند در آن هنگامی که مرا در آسمان، معراج دادند من داخل بهشت شدم، دیدم در آنجا زمین‌های بسیار سفید و روشن افتاده و هیچ چیز در آنجا نیست،  ولیکن فرشتگانی را دیدم که ساختمانی را می‌سازند که یک خشت از طلا و یک خشت از نقره است و گاهی آنان در هنگام کار، دست از ساختن بر می‌دارند. من به آن فرشتگان گفتم: به چه علت شما گاهی مشغول ساختن می‌شوید و گاهی دست بر می‌دارید؟
فرشتگان گفتند: وقتی که نفقه ما بر سد ما می‌سازیم و وقتی که نفقه و مصالحی نمی‌رسد دست بر می‌داریم و صبر می‌کنیم تا نفقه برسد.
رسول خدا(ص) به آن فرشتگان گفتند: نفقه شما چیست؟ گفتند: نفقه(و مصالح) ما گفتار مؤمن در دنیاست که بگوید: «سبحان الله و الحمدلله ولا إلا الله و الله أکبر». پس چون مومن آن را بگوید، ما بنا می‌کنیم؛ و زمانی که از گفتن دست بردارد ما نیز باز می‌ایستیم».(منهج الصادقین، ج 1 ، ص 337)
در حدیث دیگر آمده است که رسول اکرم(ص) فرمود: هرکس که بگوید سبحان‌الله خدا برای او درختی در بهشت می‌نشاند و هر کس بگوید الحمدلله خدا برای او درختی در بهشت می‌نشاند و هر کس بگوید لااله الا الله خدا برای او درختی در بهشت ‌می‌نشاند و هرکس بگوید الله اکبر خدا برای او درختی در بهشت می‌نشاند. مردی از قریش گفت: پس درختان ما در بهشت بسیار است. حضرت فرمودند: بلی، ولی مواظب باشید که آتشی نفرستید که آنها را بسوزاند.
دوزخ نیز چنین است؛ چرا که آن هم سازه‌ای انسانی است. از همین رو در آیات قرآنی از آوردن دوزخ سخن به میان می‌آید که همین انسان است که دوزخ شده است. خداوند می‌فرماید: وجیء یومئذ بجهنم یومئذ یتذکر الإتسان و أنی له الذکری؛ و جهنم را در آن روز حاضر آورند، آن روز است که انسان پند گیرد ولی کجا او را جای پندگرفتن باشد؟(فجر، آیه 23)
این انسان خودش دوزخ و سوخت آن است.(بقره، آیه 24؛ تحریم، آیه 6) از همین رو دوزخ در درونش شعله می‌کشد.(همزه، آیه 6 و 7)
بهترین اعمال بهشتی‌ساز
چنانکه گفته شد هر عملی خاصیتی دارد؛ یعنی هرچیزی که در بهشت بخواهیم باید در دنیا آن را کشت کنیم تا آخرت درو نماییم؛ زیرا«الدنیا مزرعه الاخره؛ دنیا کشتزار آخرت است». پس گندم از گندم بروید جو ز جو.
انسان باید کارهایی انجام دهد که در آن، همه ابزار و وسایل آرامش و آسایش فراهم آید. اگر قصر و نهر و حور می‌خواهیم اعمالی خاص آنها را می‌سازد. در قیامت برخی از مردم تنها در بهشت خواهند بود ولی از خودشان قصر و کاخی ندارند، بلکه در چادرها زندگی می‌کنند،برخی از بهشت‌ها فاقد درخت است و تنها چمن‌زار است؛ زیرا هر یک از هشت بهشت خصوصیاتی دارد که با دیگر بهشت‌ها فرق می‌کند از همین رو، در برخی از بهشت‌ها میوه از جایی دیگر آورده می‌شود؛ زیرا درختی نیست تا از آن میوه بچیند.
انسان باید در دنیا کاری کند که بهترین‌ها را در آنجا برای خود بیافریند و بسازد. اگر انسانی قصر و حورالعین می‌خواهد باید اعمال صالح ویژه‌ای انجام دهد که سازنده آن چیزهاست.
بهترین مصالح برای ساخت و ساز بهشتی خوب و نیکو و پرنعمت، انجام اعمالی است که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌شود.
1. سخن طیب و پاکیزه: در روایات بسیاری داشتن قصرها و کاخ‌هایی از یاقوت سرخ و قرمز وگنبدهایی از مروارید و زبرجد، به اعمالی نسبت داده شده که از جمله آنها، سخن پاک و پاکیزه داشتن در دنیاست.(بحارالانوار، ج 8، ص 547) اصولا یکی از راه‌های شناخت شخصیت پاک و طیب، توجه به اعمال و رفتار اوست؛ زیرا«از کوزه برون همان ‌‌تراود که در اوست.» خداوند نیز در آیه 84 سوره اسراء می‌فرماید: کل یعمل علی شاکلته، هر کسی بر اساس شاکله شخصیتی خود عمل می‌کند. همین مطلب را خداوند در آیاتی دیگر نیز مورد تاکید قرار می‌دهد و مثلا می‌فرماید: والبلد الطیب یخرج نباته باذن ربه و الذی خبث لا یخرج إلا نکدا کذلک نصرف الآیات لقوم یشکرون؛ و زمین پاک و آماده، گیاهش به اذن پروردگارش بر می‌آید و آن زمینی که ناپاک و نامناسب است گیاهش جز اندک و بی‌فایده بر نمی‌آید. این گونه، آیات خود را برای گروهی که شکر می‌گزارند، گونه‌گون بیان می‌کنیم.(اعراف، آیه 58)
آسان‌ترین راه شناخت هر آدمی توجه به کلام و سخن اوست. خداوند در قرآن به سبب غلبه عمل سخن گفتن در زندگی آدمی، حتی اعمال دیگر را به لفظ نسبت داده و می‌فرماید: ما یلفظ من قول إلا لدیه رقیب عتید؛ هیچ سخنی بر زبان نیارد مگر آنکه در نزد او نگهبانی آماده است.(ق،آیه 18) مراد از لفظ در اینجا خصوص قول و سخن نیست، بلکه هر عملی است؛ زیرا فرشتگان همه اعمال آدمی را ثبت و ضبط می‌کنند که از جمله آنها سخن و گفتار است؛ اما از آنجایی که بیش‌ترین و ساده ترین عمل آدمی همان سخن گفتن است، مورد تاکید قرار گرفته است.
آدمی باید در زندگی همیشه سخنانی را بر زبان آورد که مهم‌ترین ویژگی آن طیب و پاکیزه بودن کلام است. خداوند در ستایش قول طیب می‌فرماید: وهدوا إلی الطیب من القول و هدوا إلی صراط الحمید؛ و به گفتار پاک هدایت می‌شوند و به سوی راه خدای ستوده هدایت می‌گردند.(حج، آیه 24)
خداوند همچنین ایمان را به عنوان کلام طیب معرفی می‌کند، زیرا کلام  بیانگر اعتقادات آدمی است و کلام طیب همان ایمانی است که در دل دارد و به عنوان اعتقاد بر زبان جاری می‌سازد و درعمل نشان می‌دهد.(فاطر، آیه 10) البته شرایطی چون استواری و سدید بودن سخن(نساء، آیه 9؛ احزاب، آیه 70) و آرام و نرم سخن گفتن(طه، آیه 44) و با سلام و صلح و صفا بودن کلام(هود، آیه 69) ومانند آن نیز شرط است، ولی بهترین شرط در سخن همان طیب بودن آن است.
2.مداومت بر روزه داری: یکی از مهم‌ترین اعمالی که موجب تقوا می‌شود، روزه است.(بقره، آیات 183 و 187) روزه هم‌چنین صبر را افزایش می‌دهد و انسان را قادر می‌سازد تا بر مصیبت‌ها و مشکلات غلبه کند.(بقره، آیات 45 و 153)
در آیات و روایات آمده است که نقش روزه در زندگی انسان بسیار کلیدی و اساسی است. همچنین این عمل صالح موجب می‌شود تا آدمی به جایگاهی برسد که بتواند به آسانی و سادگی از مشکلات عبور کند و یا حتی آن را برطرف ساخته و اجازه ورود به زندگی‌اش ندهد. همچنین یکی از مهم‌ترین اعمالی است که نقش کلیدی در ساخت بهشت مطلوب دارد، چنانکه در روایات وارد شده در باب بهشت آمده است.(بحار الانوار، ج 8، ص 547)
3. اطعام طعام: در آیات قران بر نقش اطعام کردن بسیار تاکید شده است. خداوند در سوره انسان وقتی درباره اعمال بهشتی‌ساز اهل بیت عصمت و طهارت سخن به میان می‌آورد، به اطعام طعام آنان به اسیر و مسکین و فقیر اشاره می‌کند.(انسان، آیات 8 تا 10) همچنین خداوند یکی از راه‌های رهایی از آثار گناه و خطا در عمل را دادن کفاره طعام دانسته است(بقره، آیه 184؛ مائده،آیات 89 و 95؛ مجادله، آیه 4)
در آیات قرآنی یکی از مهم‌ترین علل رفتن افراد به دوزخ، عدم ترغیب دیگران به اطعام کردن است؛ یعنی برخی خوشان اطعام نمی‌کنند دیگران را هم منع می‌کنند یا آن که خودشان انجام می‌دهند ولی دیگران را به این کار ترغیب نمی‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنند؛ در چنین حالتی انسان گرفتار دوزخ می‌شود. خداوند می‌فرماید: ولا یحض علی طعام المسکین؛ و به اطعام مسکین تشویق نمی‌کرد.(حاقه، آیه 34)
به هر حال، در آیات و روایات اطعام طعام و آماده کردن غذا برای اطعام کردن عملی صالح دانسته شده که آثار بسیاری دارد و یکی از مهم‌ترین مصالح برای ساخت و سازهای بهشتی است.(بحار الانوار، ج 8، ص 547)
4. تهجد شبانه و نماز شب: شب بیداری در حالی که مردم در خواب هستند از دیگر اعمال صالح بسیار مهمی است که بهشت انسان را بسیار پر رونق و زیبا دارای کاخ‌ها و حوریان می‌کند.(بحار الانوار، ج 8، ص547) خداوند در آیات قرآنی بر نماز شب تاکید بسیار دارد و دستیابی به مقام محمود که شامل شفاعت از دیگران است را به این عمل صالح نسبت داده است.
خداوند به پیامبر(ص) دستور می‌دهد که دو سوم یا نصف یا یک سوم شب را احیا کرده و شب زنده داری کند همین دستور به عنوان یک عمل مستحب برای مومنان آمده است.(مزمل، آیات 3 و 20)
تهجد و نماز شب خواندن انسان را به کمالی می‌رساند که در آیه 79 سوره اسراء به عنوان  مقام محمود تعبیر شده است. خداوند می‌فرماید: ومن اللیل فتهجد به نافله لک عسی أن یبعثک ربک مقاما محمودا؛ و پاسی از شب را زنده بدار، تا برای تو به منزله نافله‌ای باشد، امید که پروردگارت تو را به مقامی ستوده برساند.
امام حسن عسکری(ع) می‌فرماید: إن الوصول ألی الله عز و جل سفر لا یدرک ألا با متطاء اللیل؛ رسیدن به خداوند متعال و مقامات عالیه یک نوع سفری است که حاصل نمی‌شود مگر با شب زنده‌داری- و تلاش در عبادت و جلب رضایت او در امور مختلف-. (أعیان الشیعه: ج 2، ص 42، س 29، بحارالأنوار: ج 75، ص 380، س 1)
5. جهاد و شهادت در راه خدا: از دیگر اعمال صالحی که موجب می‌شود بهشت به بهترین شکل آفریده شود و انسان از آن بهره گیرد، جهاد و شهادت در راه خداست که در آیات قرآنی به آن اشاره شده است.(آل عمران، آیه 169) در روایات زیادی نیز به این عمل صالح به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل بهشت ساز با کیفیت بالا اشاره شده است؛ زیرا مجاهد و شهید با این کار خویش به بهشتی دست می‌یابند که دیگران شاید به آن نرسند. (بحارالانوار، ج 8، ص 118، و امالی شیخ صدوق ص 175)
در این میان مجاهدان شجاعی که بدون ترس به دشمن می‌زنند بهره بیشتری خواهند برد.(همان)
6. صدقه و انفاق: در آیات قرآنی در کنار عبادت خدا، انفاق به خلق خدا به عنوان مهمترین عمل یاد شده است(بقره، آیه 3) این عمل صالح یکی از ضروری‌ترین اعمالی است که در کیفیت‌بخشی به سازه بهشت بسیار موثر است. (بحار‌الانوار، ج 8، ص 118، و امالی شیخ صدوق ص 175)
کسانی که اهل بخل هستند و به انفاق و صدقه توجهی ندارند در نهایت از بهشت دور خواهند شد و یا از بهشتی کم کیفیت بهره خواهند برد.
7. افشاء سلام: از دیگر کارهایی که بسیار مهم است،‌ حفظ ارتباطات اجتماعی با سلام و تحیت است. اصولا کسی که سلام می‌گوید و آن را اظهار و آشکارا بر زبان می‌راند، اعلام می‌کند که دیگران را دوست می‌دارد و صلح و صفا را برای خود و دیگران می‌خواهد و هیچ‌گونه دشمنی و کینه و حسادتی را در دل ندارد. چنین حالتی به انسان این امکان را می‌‌دهد که تا در دنیا و آخرت نیز با استقبال خداوند و سلام فرشتگان مواجه شود؛ زیرا یکی از نام‌های خداوند سلام است که به معنای صلح و سلامت است. بهشت را نیز دارالسلام می‌گویند. انسانی که در همه زندگی از زمان ولادت تا مرگ با سلامت باشد انسانی است که به کمال رسیده است. (مریم، آیات 33 و 62؛ فرقان، آیه 75؛ واقعه، آیه 26)
امیرالمومنین امام علی(ع) درباره نقش این اعمال در سازه‌های بهشتی می‌فرماید: در بهشت درختی هست که از بالای آن زر و زیور بیرون می‌آید و از قسمت پایین آن، اسب‌های ابلق دست و پا سفید و سیاه، در حالی که با لجام و زین آماده‌اند و بال دارند، نه پهن دارند و نه بول می‌کنند. پس  اولیای خدا، سوار بر آنها می‌شوند و هر جا که بخواهند،‌ در بهشت پرواز می‌کنند. پس کسانی که در درجه پایین‌ترند می‌‌گویند: پروردگارا! این بندگان تو به چه سبب به این کرامت رسیده‌اند؟ خداوند می‌فرماید: اینان شب‌ها را به عبادت می‌گذراندند و نمی‌خوابیدند و روزها روزه می‌گرفتند و چیزی نمی‌خوردند و با دشمنان خدا جهاد می‌کردند و ترسی نداشتند و صدقه و بذل و بخشش در راه خدا می کردند و بخل نمی‌ورزیدند. (بحارالانوار، ج 8، ص 118، و امالی شیخ صدوق ص 175)
آنچه بیان شد برخی از مهمترین اعمالی است که در آیات و روایات به عنوان اعمال صالح بهشت‌ساز معرفی شده است. البته در آیات و روایات برخی دیگر از اعمال نیز مطرح شده که باید برای شناخت آنها به کتاب‌های تفسیری و روایی مراجعه کرد.