آلودگی‌هوا و چالش‌های پیش رو (بخش نخست)
تب آلودگی هوا - درمان لاک‌پشتی
حسن آقایی
... هر صبحگاه که دم فرو می‌رود دود است و ذرات معلق و هر شامگاه که دم برآید سردرد است و سوزش چشم البته اگر نیمروز تنگی نفس نباشد!
ازدیاد رو به افزایش شماره‌گذاری خودرو عمدتا سواری و موتورسیکلت، فراوانی خودروهای تک سرنشین، سوخت غیراستاندارد، کارخانه‌های تولیدی صنعتی در شهرهای بزرگ، ده‌ها هزار خودرو‌سنگین، نیمه سنگین و سبک فرسوده و فروش روزانه برگه مجوز ورود به محدوده طرح ترافیک از جمله شاخص‌های عوامل آلوده‌کننده هوای کلانشهر تهران و چند شهر بزرگ می‌باشند. چنین اوضاعی که زندگی زیر چتر سنگین آلاینده‌های مسموم در تنگی دم و بازدم قرار گرفته، برآمده از غفلت‌ها و سوخت فرصت‌های مدیریت است. اگرچه آشکار است در بحث منابع آلاینده هوا، دستگاه‌های مرتبط به نظام‌مندی و ایمن‌سازی محیط و فضای زیستی در سال‌های اخیر به ویژه، طرح و برنامه‌ریزی‌های متعدد کاهش و بازدارنده برخی عوامل ایجادکننده هوای ناسالم را ارائه و عملیاتی کرده‌اند مثل توسعه محدوده طرح ترافیک، زوج و فرد کردن خودروهای سواری شخصی، جمع‌آوری خودروهای قدیمی و لزوم انجام معاینه فنی، اما به رغم چنین اقداماتی لیکن همچنان هوای آلوده بحث جدی روز جامعه است.
اگر برنامه‌ریزی مدبرانه و متمرکز می‌بود...
«شریفی» شهروند فرهنگی درباره مسئله آلودگی هوا اظهار می‌گوید:«اگر همان سال‌های اول پدیده آلودگی و وارونگی هوا، مسئولان مربوط هماهنگ می‌شدند و برنامه‌ریزی مدبرانه و متمرکزی داشتند و سرلوحه اجرا می‌گذاشتند حالا کار به جایی نمی‌رسید که عوامل آلاینده و آلودگی هوا آن قدر پیش بروند و پایدار شوند که حتی و به ناچار برای حفظ بچه‌ها، مدارس یک یا دو روز تعطیل شوند و خیلی از مردم دچار بیماری تنگی نفس و امراض دیگر شوند و در شرایط شدت آلودگی هوا توصیه شود اشخاص سالخورده و خردسال و بیمار احوال از خانه‌شان بیرون و به خیابان نیایند و تاسف‌بارتر آنکه برخی افراد در اثر سموم آلاینده‌ها جان ببازند. مسئولان باید این آلودگی هوا و حوادث را جدی‌تر از هر مسئله دیگری مدنظر داشته باشند و نتایج مخرب آلاینده‌ها را از محیط زندگی مردم دور کنند و نگرانی، صدمات و مخارج درمانی را برطرف کنند.»
در ایستگاه بزرگ مینی‌بوس، تاکسی و اتوبوسهای خطوط شهرک‌ها و نقاط پیرامونی غرب تهران فضای آکنده از دود و بوی تند سوخت کاملا احساس می‌شود. در یکی از پایانه‌های غربی تهران قرار است با چند نفر راننده دقایقی گفت‌وگو کنم، هنگام خروج از این محیط سردرد و سوزش چشم دور از انتظار نیست و دانستن علت آن نیاز به فکر کردن ندارد.
لزوم تعویض مینی‌بوس‌های کهنه به نو
از راننده یک مینی‌بوس که پشت فرمان نشسته است درباره عوامل آلاینده هوا می‌پرسم.
«حمید محرمی» بر این نظر است که مینی‌بوس، تاکسی و اتوبوسهای گازسوز بیشترشان فرسوده‌اند. یک دلیل آن است راننده به وضعیت سالم نگه داشتن و رفع نقص فنی و دودزایی ماشین خود رسیدگی نمی‌کند اما دلیل تولید دود ماشین گشاد شدن سوزن پمپ (فارسونگا) است. برای رفع نقص موتور و پمپ حداقل سالی یک‌بار باید اقدام به تعمیر کرد که هر بار دست کم یک میلیون تومان هزینه دارد.
این راننده در ادامه گفتارش به لزوم تعویض مینی‌بوس‌های کهنه به نو اشاره دارد و می‌افزاید:«اما درباره جایگزنی مینی‌بوس 10-15 سال است خبری نشده است. چنانچه مینی‌بوس‌های کهنه به نو تبدیل شوند قطعا از آلایندگی دود کاسته خواهد شد. به عنوان یک راه سالم‌سازی مینی‌بوس‌های قدیمی آن است که اصولی بازسازی شوند تا هر یک 10 سال دیگر بدون نقص کار خواهند کرد.»
وی در ادامه در خصوص عوامل آلودگی هوا تاکید می‌کند که تردد مینی‌بوس‌ها هم مشمول زوج و فرد شوند و فروش مجوز طرح ترافیک اجرا نشود.
از «محرمی» درباره نقش بنزین در آلودگی هوا می‌پرسم، می‌گوید: «بنزین آلایندگی کم دارد اما بیشتر ماشین‌های گازسوز آلایندگی دارند.»
آلاینده‌ها، ماشین، موتور، سوخت
قلبش را پیشتر عمل جراحی باز کرده و تنگی نفس دارد. حالا برای اینکه مصون باشد ماسک زده که رنگش مقداری کدر شده است.
«غلامرضا اینانلو» که چهره سالخورده‌ای دارد مشکلات سلامتی‌اش را ناشی از آلودگی هوا می‌داند. می‌پرسم حالا با این ماسک که زده‌ای راحت نفس می‌کشی، می‌گوید: «چاره دیگری ندارم. از صبح تا ظهر باید در همین هوا در خیابان باشم.» با دست به پشت سرش اشاره می‌کند.... اکثر دکان‌های این خیابان بورس نوفروشی و تعمیرات موتورسیکلت‌های مختلف است. در همین هنگام همکارش به نام «مجید تبریزی»می‌آید و گفت و گو را می‌شنود و با لحن معترضانه‌ای اظهار می‌کند: «موتورسیکلت و اتوبوسهای قدیمی عامل آلوده‌کردن هوا هستند. از حدود 15 سال پیش قرار بود موتورسیکلت‌های دو زمانه دودزا را در شهر جمع‌آوری کنند و ترددشان ممنوع شود ولی هنوز خبری نشده و مشکل‌سازی‌شان برقرار است.» او در ادامه اصرار می‌کند بروم خیابان... آنجا تعمیرگاه‌های موتورسیکلت‌های دو زمانه مدل چندین سال پیش از رده خارج شده است. هنگام تعمیر دود غلیظ زمین و هوا را پر می‌کند که باعث لطمه زدن به سلامت اهالی محل و عابرین می‌شود.»او در ادامه می‌گوید:
«از طرف دیگر اتوبوسهای قدیمی و غیراستاندارد هم هنوز فعال هستند که عامل آلوده کردن هوا می‌باشند.» وی در همین موقع یک اتوبوس قدیمی که سرنشینانش عده‌ای دانش‌آموزند را نشان می‌دهد و می‌گوید: «این اتوبوس‌ها و امثال آن همیشه بچه‌های مدرسه‌ای را به سینمای فرهنگسرای خیابان می‌آورند و سپس به محل مدرسه‌شان می‌برند. همین رفت و آمدشان به آلودگی هوا دامن می‌زند.»در کارگاه کوچک تعمیرات موتورسیکلت- عمدتا دو زمانه- انواع قطعات ریز و درشت موتورسیکلت در سطح و اطراف کارگاه پراکنده است به طوری که شکل کامل فیزیکی یک موتورسیکلت مشخص نیست.
از «استاد نقی» که حین گفت و گو مشغول تعمیر قطعه‌ای از موتورسیکلت است می‌پرسم: «عوامل آلوده‌کننده هوا چه وسایلی هستند؟» با لبخندی جواب می‌دهد نمی‌دانم! می‌گویم کارتان رفع و رجوع نواقص فنی از جمله دودزایی موتورسیکلت است، بعد این پاسخ را می‌دهد: «کامیون، اتوبوس و مینی‌بوس‌های 30-40 سال پیش هستند که به علت فرسودگی، هوا را آلوده می‌کنند. این نوع وسایل نقلیه باید جمع‌آوری یا تعمیر اساسی شوند.» می‌پرسم به نظر شما تعمیرکار اگر یک موتورسیکلت یا هر وسیله حمل ونقل موتوری قدیمی تعمیر اصولی و اساسی شود آیا مشکل آلایندگی و تولید دود برطرف می‌شود، او چنین جواب می‌دهد: «آلودگی می‌تواند از مشکل نوع بنزین و یا سوخت دیگر هم باشد. موتورسیکلت اگر دود کند باید جلوگیری شود چون سلامت مردم را مشکل‌ساز می‌کند.»
تدابیر مقابله با آلودگی هوا
چندان موثر نبوده است
ماسک‌زده و تاثیرش را از هیچی بهتر می‌داند.
«مسعود شاه‌محمدی» که مدیر فروش کالای تاسیسات پزشکی یک شرکت است، عوامل آلودکی هوا را در پایین بودن کیفیت سوخت و استاندارد نبودن خودروها می‌داند و معتقد است تاکنون تدابیر برای مقابله با آلودگی هوا چندان کارساز نبوده و موثر نیستند. از سوی دیگر نیز این نظر را دارد: «درصورتی که کیفیت خودروهای عمومی و سوخت بالا برود مردم از ماشین خود کمتر استفاده خواهند کرد و این در شرایطی ممکن خواهد شد که این وسایل حمل و نقل شهری به حدی باشد که مردم رغبت نکنند از ماشین شخصی‌شان استفاده کنند.»
از وی می‌پرسم اقدامات مقابله با هرآنچه که عامل آلایندگی هواست چه تاثیری در کاهش آلودگی هوا داشته است، پاسخش چنین است:
«این کارهای انجام شده تاکنون تاثیر قاطع نداشته‌اند، مثل آن بوده که شخص مریض باید درمان شود و این خواست تنها با مسکن شدنی نیست و بیمار درمان نخواهد شد. دراین زمینه مردم هم باید کمک کرده و از خودروی شخصی تا حدامکان کمتر استفاده کنند. من خودروام را خارج از طرح ترافیک متوقف می‌کنم و با اتوبوس یا تاکسی به داخل شهر می‌آیم و راحت هستم.»
آلودگی هوا برق‌آسا نبود
عوامل آلاینده و مولد انواع مواد و گازهای خطرناک یک شبه مشکل‌ساز آلودگی هوا در پایتخت و چند شهر بزرگ و صنعتی نشده است تا شبیخون به تندرستی و ایمنی زندگی چند میلیون نفر شهروند بزند.گرچه می‌بینیم مسئولان دستگاه‌های مربوط برنامه‌های بازدارنده و شیوه‌های عملی به عنوان راهکار کاهش آلودگی هوا به اجرا گذاشته‌اند. دراین زمینه نقش شهروندان با کمتر استفاده کردن از خودروی شخصی‌شان و استفاده از وسایل نقلیه همگانی، می‌تواند به سهم خود از آلودگی فضا و محیط‌زیست بکاهد.
نگاهی به گذشته آلودگی هوا
اما در فرصت اندک با مروری فشرده برخی عوامل و فرآیندهای آن، وعده و تحقیقی پیرامون مسئله لاینحل آلودگی هوا طی سال‌های 78-79 را می‌خوانیم:
78- معاون نیروی انسانی و امور اجتماعی: «انسان به عنوان محور اصلی محیط‌زیست، در صنایع به طور فجیع و بدون وقفه درحال تخریب محیط اطراف خود است و برای دستیابی به سود امروز خود تا به حال حقی برای نسل‌های آینده قائل نبوده است.»
79-«بررسی‌های محققان در شش کشور اروپایی: بنزین که از فرآورده‌های سوخت مصرفی خودروهاست می‌تواند باعث بروز بیماری سرطان خون شود.»
79-«نقش صنایع در آلوده‌سازی هوای تهران: بیش از پنج هزار واحد صنعتی مختلف در شهر تهران درحال فعالیت می‌باشند.»
79-شهرداری تهران قول داد تا بهمن‌ماه امسال 25درصد از آلودگی هوای تهران کاهش یابد. به گزارش واحد مرکزی خبر، شهرداری با اجرای مصوبه معاینه فنی خودروها تا بهمن 79، چهار هزار تن آلودگی‌های هوای تهران به میزان 25درصد را کاهش خواهد داد.»
79-«آلودگی ناشی از بخش حمل و نقل به لحاظ منابع مختلف و متحرک آن از آلودگی بخش‌های صنعت و تولید نیرو بیشتر است.»
79- «گازوئیل کم گوگرد برای اتوبوسهای شرکت واحد تولید شد.»
79/6/10- «تازه‌ترین تحقیقات: خودروهای گازسوز مقادیر زیادی مواد آلاینده بسیار ریز تولید می‌کنند که در ایجاد بیماری‌های تنفسی، سرطان، سینه و حملات قلبی نقش دارند.»
ساماندهی عوامل آلاینده هوا
ریشه‌ای و بلند مدت
«نظرم درباره کلیات موضوع آلودگی هوا و ضرورت حیاتی ساماندهی عوامل آلاینده این است که برنامه‌ها در جهت سالم‌سازی هوا هرچه بیشتر ریشه‌ای، بلندمدت و گسترده باشند، این موارد می‌توانند به پایداری هوای سالم و فرهنگ‌مداری جامعه کمک کنند.»«رضا شکری، فارغ‌التحصیل مکانیک»، در ادامه با بیان این نظر خود که افزایش خودرو و ترافیک و نوع سوخت عامل نخست آلایندگی محیط و هواست، توضیح می‌دهد. «ماشین چه موتورش روشن باشد و چه در حرکت، تولید آلودگی می‌کند زیرا سوخت مصرف می‌کند که می‌تواند دی‌اکسید نیتروژن باشد یا مونواکسید کربن و یا ذرات معلق هرچه باشد سلامت انسان را تهدید می‌کند. به طورکلی ازدیاد ماشین، مسئله نوع سوخت، استاندارد نبودن ساختاری خودرو، ترافیک و... چه در یک مجموع و یا چه یک خودرو هنگام حرکت هوای سالم را از بین می‌برند و مردم در فضای آکنده از انواع سموم تنفس می‌کنند و دچار نوعی بیماری خواهند شد. از سوی دیگر می‌دانیم یک اتومبیل چنانچه فول فابریک و هیچ نقص فنی نداشته باشد اما هنگام حرکت در خیابان و جاده به علت سایش لاستیک‌هایش با آسفالت، آلودگی تولید می‌کند. اگر همین خودرو عیب موتوری یا پمپ و روغن‌سوزی داشته باشد، عامل مخرب‌تر کردن هوای پاک است. متاسفانه اکثر خودروها مشکل فنی و استاندارد دارند. از طرف دیگر چه بسیار خودروها نواقص مختلف دارند ولی مالکان‌شان توجه به عیوب آن نمی‌کنند. غیراز نقایص خودرو اگر سوخت استاندارد نباشد از عوامل آلوده کننده محسوب می‌شود.»وی در ادامه نظرات خود درباره آلایندگی کارگاه و کارخانه‌های صنعتی می‌گوید:«این قبیل مشاغل به لحاظ نوع کار پرسروصدا و دودزایی طبق ضوابط قانونی باید دور از مناطق و شهرک‌های مسکونی فعالیت داشته باشند.اما همان‌طور که توسعه جامعه شهری، شهرک‌سازی‌ها و افزایش جمعیت باعث شده در مناطق دور حتی بین شهرها و شهرک‌های مسکونی بسیار احداث شود، مشاغل صنعتی هم باید در شهرک‌های صنعتی و مجتمع باشند تا مشکلات آلودگی هوا برای مردم ایجاد نکنند.»
استفاده بهینه از خودروی شخصی
از این فارغ‌التحصیل مکانیک می‌پرسم به طور مشخص به عنوان راهکارهای کاهش آلودگی هوا چه نظری دارد، می‌گوید: «نظرم به طور خلاصه این است که خودروها باید از هر جهت کاملا استاندارد باشند.
دولت به مالکان هر نوع خودرو فرسوده کمک کند تا بتوانند وسیله نقلیه‌شان را تبدیل به احسن کنند. هم‌چنین تاکید دارم رانندگان خودرو فرهنگ سالم نگه‌داشتن و استفاده ضروری و بهینه از آن را رعایت کنند و مخصوصا توجه کنند ماشین‌گردی بیهوده در خیابان‌ها ضمن هدر دادن سوخت، باعث آلودگی هوا می‌شود.»