هامون؛ تالاب بی‌آب(گزارش از دور و نزدیک)
با تغییرات اقلیم و خشکیدگی هفتمین تالاب بین‌المللی جهان به نام «هامون»، اثرات سویی در حاشیه این دریاچه به جای گذاشت که نه‌تنها ایران بلکه افغانستان و زیستگاه پرندگان جهان را به مخاطره انداخته است.
با خشک شدن هامون 15 هزار خانواده صیاد بیکار شدند، آمار ابتلا به سل افزایش یافت، نژاد گاو سیستانی در آستانه انقراض قرار گرفت و صنایع حصیربافی رو به نابودی کشیده شد و با همدستی بادهای 120 روزه بیش از 127 روستا در سال گذشته در زیر ماسه مدفون شد. آوازه مصیبت‌های هامون طی سال‌های گذشته بازتاب اثرگذاری داشت، به‌طوری که نماینده سازمان ملل را به این تالاب کشاند. گری لوئیس در گزارش خود نوشت: «امروز تالاب دیگر واژه درستی نیست زیرا اینجا حالا زمینی خشک و تفتیده است، اشتغال سودآور اندک است و بیش از نیمی از ساکنانش با کمک‌های کمیته امداد امام خمینی زندگی می‌کنند و هزاران نفر خانه و کاشانه خود را ترک کرده‌اند.»
خشکیدگی هامون موجب شده حجم زیادی از رسوبات به همراه باد به حرکت درآمده و آلودگی هوا را به 5 برابر استاندارد برساند. اکنون بیماری‌های تنفسی و چشمی در منطقه به شدت افزایش یافته و ساکنان سیستان را در صدر جدول مبتلایان به سل در کشور قرار داده است. این درحالی است که قبل از خشک شدن هامون، این تالاب نقش شگرفی در تعدیل آب و هوای منطقه داشت و در زمان وزش بادهای 120 روزه سیستان همچون یک کولر طبیعی عمل می‌کرد. اما با خشک شدن هامون، مشکلات زیست محیطی نه فقط برای مردم سیستان بلکه تمام شهرهای استان ایجاد و دامنه بحران گرد و غبار ناشی از آن به دریای عمان کشیده شد.
معاون بهبود تولیدات دامی سازمان جهاد کشاورزی سیستان‌وبلوچستان با اشاره به خشک شدن هامون گفت: در زمان ترسالی از این تالاب سالیانه 90 هزار تن علوفه برداشت می‌شد که با خشکسالی‌های اخیر این میزان به صفر رسیده است.
مجتبی پیری افزود: تا قبل از خشکسالی تعداد 120 هزار رأس گاو سیستانی در زابل می‌زیست که اکنون تنها 20 هزار رأس گاو سیستانی باقی مانده است و بسیاری از دامداران دام‌های خود را ذبح کردند.
وی افزود: نیزارهای هامون جزو با ارزش‌ترین منابعی است که مورد تعلیف گاو‌های سیستانی قرار می‌گرفت و این نژاد با رکورد تولید روزانه یک و نیم کیلوگرم گوشت متکی به این منبع علوفه‌ای بود اما با نابودی این منبع عظیم غذایی نژاد گاو سیستانی درحال انقراض است.
مدیرکل محیط‌زیست سیستان‌وبلوچستان با بیان این که هامون پناهگاه گونه‌های نادر جانوری و زیستگاه پرندگان بومی و مهاجر است، گفت: این تالاب سالانه میزبان بیش از یک میلیون پرنده مهاجر بود، به‌گونه‌ای که 183 گونه پرنده در هامون مشاهده شده است. سعید محمودی ادامه داد: بیش از 100 گونه جانوری از جمله گراز، گربه‌وحشی و روباه نیز در حواشی این دریاچه زیست می‌کردند که قطع جریان آب هیرمند به مرز ایران، کمبود نزولات آسمانی خشکیدن هامون و در نهایت بروز خشکسالی باعث شد تا مهاجرت پرندگان و حیات جانوران در این منطقه به مخاطره بیفتد. وی در پاسخ به سؤال خبرنگار مهر مبنی بر اینکه برای نجات هامون چه باید کرد؟ گفت: باید برنامه‌ای قابل دفاع برای احیای این تالاب و جلب توجه جامعه بین‌الملل تهیه و ارائه کنیم که این کار در سال‌های گذشته انجام نشده و این درحالی است که در سال‌های اخیر این اقدامات به دلیل نبود برنامه منسجم و مدیریت جامع توفیقی بدست نیامده است.
وی افزود: در سال گذشته تالاب هامون بالاترین میزان اعتبارات را حتی نسبت به دریاچه ارومیه در اختیار داشته، درحالی که اعتبارات دریاچه ارومیه از 4 میلیارد تومان تجاوز نکرد، سیستان و بلوچستان 6 میلیارد و 200 میلیون تومان اعتبار در اختیار داشته است که به دلیل اعمال اقدامات سلیقه‌ای کمکی به احیای هامون نکرده است.
محمودی مهم‌ترین دستور کار محیط‌زیست استان را تهیه طرح مدیریت جامع تا پایان سال 94 عنوان کرد و گفت: با تدوین این سند جامع با همکاری متخصصان و همچنین دیپلماسی فعالی که دولت برای رایزنی با کشور افغانستان در دستور کار دارد به طور حتم امیدهای بسیاری در هامون زنده خواهد شد. از سوی دیگر رئیس فراکسیون نجات تالاب در مجلس شورای اسلامی نیز اظهار داشت: بهره‌گیری از ظرفیت‌های بین‌المللی برای احیای تالاب هامون ضروری است و معضل این تالاب هامون را نباید محدود به سیستان‌وبلوچستان دانست، بلکه بخشی از پاکستان و افغانستان نیز از توفان گرد و غبار هامون آسیب می‌بیند، لذا باید به جنبه بین‌المللی آن توجه شود هرچند که تاکنون در این زمینه اقدام جدی صورت نگرفته است.
سیدباقر حسینی با بیان اینکه نجات تالاب هامون نیازمند راهکاری جامع است، بیان داشت: توفان‌های شن و حرکت شن‌های روان به دلیل خشکیدگی هامون مردم اطراف دریاچه را دچار مرگ تدریجی کرده است و لذا باید راهکاری اساسی و اورژانسی را در دستور کار قرار داد.
عضو هیئت رئیسه کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس با اشاره به اینکه به دلیل وابستگی اقتصاد مردم به تالاب هامون 50 درصد مردم منطقه سیستان تحت پوشش کمیته امداد و بهزیستی قرار گرفته‌اند، افزود: دولتمردان باید تلاش کنند و به فکر تأمین معیشت مردم باشند زیرا مهاجرت‌های بی‌رویه مردم از این منطقه امنیت شرق کشور را مورد تهدید قرار می‌دهد.
وی با تأکید بر اینکه الگوی کشت در سیستان باید اصلاح شود ادامه داد: شیوه‌های کشاورزی و شیوه‌های آبیاری در افغانستان نیز در این راستا نیاز به اصلاح دارد تا بدینوسیله آب بیشتری به سمت تالاب هامون سرازیر شود و در همین حال معاون سازمان حفاظت از محیط‌زیست کشور گفت: این سازمان با تعیین کارگروه‌های ملی متشکل از نمایندگان سازمان محیط زیست و تمام وزارتخانه‌ها و نهادهای مرتبط، مدیریت زیست بومی را در دستور کار خود قرار داده است. احمدعلی کیخا گفت: در همین رابطه در تلاش هستیم تالاب بین‌المللی هامون تا سال آینده به عنوان میراث طبیعی جهانی و ذخیره‌گاه زیست کره مرزی در یونسکو به ثبت برسد.
وی تصریح کرد: مطالعات و گزارش‌های مورد نیاز برای این کار درحال انجام است و مکاتباتی با اتحادیه جهانی حفاظت از محیط‌زیست انجام شده است.