صدیقه توانا

محیط‌زیست سالم نه‌تنها به سلامت انسان کمک می‌کند، بلکه امکان بهره‌برداری مناسب از مواهب الهی موجود در آن برای رفع نیازهای بشری را فراهم می‌سازد و از این رو حفاظت از محیط‌زیست، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
اما بشر با فعالیت‌های اقتصادی، همواره نسبت به حفظ محیط‌زیست بی‌اعتنا بوده، تا جایی که امروزه آلودگی زیست‌محیطی به یکی از بلایای بشر تبدیل شده است. گزافه نیست اگر بگوییم هیچ موجودی در کره زمین به اندازه انسان به محیط‌زیست لطمه نمی‌زند.
فعالیت‌های اقتصادی سرمنشأ آلودگی‌های زیست‌محیطی است که امروزه با اعتراض و انتقاد گروه‌های حامی محیط‌زیست در گوشه و کنار جهان مواجه شده است. فعالیت‌های تولیدی به شیوه‌های گوناگون از جمله انتقال پساب‌های صنعتی به رودخانه‌ها و دریاها، حرکت خودروها، رفع ضایعات مصرفی و... به محیط‌زیست صدمه می‌زنند، اما بخشی از این صدمات با سرمایه‌گذاری‌های مناسب و ضروری قابل پیشگیری است.
بهینه‌سازی مصرف انرژی‌های فسیلی، ایجاد سیستم‌های جمع‌آوری و دفع بهداشتی فاضلاب  و راه‌اندازی صنایع بازیافت، از شیوه‌های متعادل در جهان برای جلوگیری از آلودگی محیط‌زیست و استفاده اقتصادی از پسماندها است.
با نگاهی گذرا به زندگی روزمره خود متوجه می‌شویم که روزانه چقدر زباله به محیط‌زیست خود تحویل می‌دهیم. از شیشه‌ها و پلاستیک‌های شیر مصرفی صبحگاهی گرفته تا کاغذهایی که به روش‌های گوناگون (برای خواندن یا نوشتن یا بسته‌بندی کالاهایی که خریداری می‌کنیم) مورد استفاده قرار داده و سپس به سطل زباله می‌ریزیم، همه از محصولات قابل بازیافت می‌باشند.
سالانه میلیاردها دلار در جهان صرف تولید کاغذ، پلاستیک، قوطی‌های فلزی و... می‌شود که با یک بار مصرف آنها به زباله تبدیل شده و دور ریخته می‌شوند. میلیاردها دلار نیز صرف جمع‌آوری و از بین بردن این زباله‌ها می‌شود که در هر صورت ضایعاتی را به محیط‌زیست وارد می‌کند. اما اکثر این مواد قابل بازیافت می‌باشند و با سرمایه‌گذاری مناسب برای بازیافت آنها، نه‌تنها می‌توان از خسارت‌های بیشتر به محیط‌زیست و آلوده‌سازی آن جلوگیری کرد، بلکه میزان نیاز انسان به مواد اولیه (چوب و الوار، منابع فلزی و غیر فلزی و...) و برداشت از ذخایر طبیعی و معدنی را کاهش داده و بقایای آن برای نسل‌های بعدی را تضمین خواهد کرد.
کارآمد کردن سیستم مدیریت پسماند کشور
یکی از مشکلات زیست‌محیطی کشورمان دفن غیربهداشتی پسماندها است که آلودگی آب و خاک را به دنبال دارد و از دیگر سو به دلیل عدم اجرای طرح‌های تفکیک و شیوه سنتی جمع‌آوری زباله، روزانه میلیاردها ریال صرف جمع‌آوری زباله می‌شود. حال در اینجا این سؤال مطرح می‌شود که چگونه می‌توان یک سیستم یکپارچه مدیریت پسماند در کشور ایجاد کرد و از مشکلات زیست‌محیطی دفع مواد زائد کاست؟ و برای کارآمد کردن سیستم مدیریت پسماند کشور چه اقداماتی باید صورت گیرد؟
دکتر حسن کریمیان مدیرعامل سازمان پسماند با اشاره به اینکه برای پاسخ به این سؤال می‌توان به فرایند مدیریت پسماندهای خانگی مراجعه کرد، می‌گوید: «دفن مستقیم پسماندهای شهری توسط سازمان مدیریت پسماند انجام نمی‌شود، بلکه پسماندهای شهری پس از ورود به مقصد نهایی (مجتمع پردازش و دفع آرادکوه) وارد خطوط پردازش به ظرفیت اسمی 7800 تن می‌شوند و حدود 5درصد آن پسماند خشک ارزشمند می‌باشد که به صنایع بازیافت ارسال می‌شود، 45-50 درصد آن شامل پسماندهای تر (زیر سرندی خطوط پردازش) بوده که پس از طی مراحل به کمپوست تبدیل می‌شوند و مابقی (40-45 درصد) که دارای ارزش حرارتی بالا است، پسماندهای ریجکتی بوده که سازمان درنظر دارد از آن به عنوان سوخت نیروگاه «ریجکت‌سوز» که مراحل پایانی احداث خود را طی می‌کند، استفاده نماید.»
وی راهکارهای دستیابی به مدیریت پسماند موفق در ایران را در گرو موارد ذیل برمی‌شمرد و به گزارشگر کیهان می‌گوید: «فراهم‌سازی زیرساخت‌های شهری مناسب، فراهم‌سازی زیرساخت‌های مناسب برای بخش کشاورزی و باغداری‌ها، بهینه‌سازی زیرساخت‌های صنایع فرآوری و تبدیل مواد غذایی، و جمع‌آوری پسماندهای جامد شهری بر اساس وزن و حجم و دریافت هزینه آنها از تولیدکننده برخی از این راهکارها است.»
دکتر کریمیان همچنین اعمال قوانین بازدارنده‌ای همچون تعیین مقدار و حجم مجاز پسماندهای تولیدی به ازاء نفر یا خانوار و افزایش اثربخشی و سادگی فرآیندهای آموزش مدیریت پسماند را هم به فاکتورهای بالا اضافه کرده و تصریح می‌سازد: «تلاش درجهت همخوانی بیشتر آموزش‌های ارائه شده با فرآیندهای اجرایی مدیریت پسماند و جزئی‌سازی قانون مدیریت پسماند کشور و آیین‌نامه اجرایی آن و حل مشکلات حقوقی و اجرایی در کنار همکاری هرچه بیشتر نهادها و سازمان‌های دولتی و خصوصی درگیر در قانون مدیریت پسماند مهمترین راهکار‌های دستیابی به مدیریت پسماند موفق در کشور است.» توجه ویژه صدا و سیما و روزنامه‌های کثیرالانتشار به مقوله مدیریت پسماند و آموزش تفکیک و کاهش تولید پسماند در مبدأ و توجه ويژه به دانش‌اموزان مقطع ابتدایی به عنوان نسل فراگیر و مستعد آموزشی کشور درخصوص آموزش تفکیک و کاهش تولید پسماند در مبدأ هم دیگر سرفصل‌هایی است که مدیرعامل سازمان پسماند برای رسیدن به یک سیستم یکپارچه مدیریت پسماند در کشور بر آن تأکید می‌ورزد.
موفقیت در تفکیک زباله در مبدأ آری یا خیر؟
چرا وضعیت صنعت بازیافت و مدیریت پسماند در کشور رضایت‌بخش نیست و ما در پروژه‌های تفکیک زباله از مبدأ در کشور موفق نبوده‌ایم؟
دکتر محمدعلی عبدلی، رئیس انجمن مهندسی و مدیریت پسماند ایران در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان به این سؤالات پاسخ می‌دهد و می‌گوید: «ما هنوز سیستم بازیافت به صورت جامع در کشور نداریم چون در حقیقت پسماند شهری (خانگی) زیادی تولید می‌کنیم.»
روزانه 7 هزار و 500 تن زباله در تهران و 6 هزار تن پسماند در مناطق 22 گانه تهران تولید می‌شود.
معاون پژوهشی دانشکده محیط‌زیست دانشگاه تهران با بیان مطلب فوق و با اشاره به اینکه ما در تهران یا شهرهای دیگر بیشترین توجه را به حلقه‌های اولیه سیستم بازیافت داریم، در توضیحات بیشتری، خاطرنشان می‌کند: «نگرش اصلی در این چرخه به تولید مواد است، مثل پلاستیک، بازیافت شیشه و کاغذ یا مواد فسادپذیر که به نحوی به کود تبدیل می‌شود. درحالی که برای تکمیل شدن این چرخه، صنایع بازیافتی باید ایجاد شود و مسائل بهداشتی رعایت گردد. متأسفانه در این چرخه ما در ابتدای کار هستیم ولی به نظرم این کفایت نمی‌کند و به صورت جدی‌تری باید به صنعت بازیافت نگاه کنیم.»
از دکتر عابدی می‌پرسم در حال حاضر ما در کجای این صنعت قرارداریم و چه پیشرفت‌هایی حاصل شده است، می‌گوید: «در کارخانه کمپوست پسماند عالی را به کود کمپوست تبدیل می‌کنیم، همچنین «زباله‌سوزی» پسماند شهری در شرف طراحی است و برخی از مراحل آن در دست ساخت است.»
با توضیح این مطلب سؤال دیگری در ذهنم نقش می‌بندد و آن اینکه زباله‌سوزی چیست و آیا این کار هم نیاز به صنعت دارد؟ رئیس انجمن مهندسی و مدیریت پسماند ایران در این خصوص می‌گوید: «هدف از زباله‌سوزی این است که ضمن آنکه زباله سوخت می‌شود انرژی گرمایشی و الکتریسیته از آن بگیریم، وقتی حرارت باشد این وارد دیگ بخار می‌شود و چرخه نیروگاه را طی می‌کند و به برق تبدیل می‌شود و البته این برنامه در دست اقدام است و به‌زودی در تهران افتتاح می‌شود که البته رقم تولید آن در مقایسه با مصرف بالا، ناچیز است.»
در این مسیر چه نقاط ضعفی وجود دارد؟‌ سؤال دیگری است که دکتر عبدلی در پاسخ آن می‌گوید: «جمع‌آوری زباله در شهرداری نیاز به زیرساخت‌های لازم برای جداسازی از مبدأ را دارد. این زیرساخت‌ها الان خیلی مهیا نیست. اولا شهروندان باید به جداسازی زباله‌های تر و خشک در منزل اهتمام بیشتری بورزند و تحویل مأموران شهرداری دهند و مهم‌تر از آن ناوگان شهرداری برای جمع‌آوری زباله‌های تر از خشک باید جدا باشد یا به اصطلاح ظروف ذخیره زباله جدا باشد. این کار مستلزم اقدامات جدی‌تر از سوی شهرداری و سازمان‌ها و ارگان‌های متولی است.»
وی بر این باور است که این اقدامات به صورت پراکنده انجام می‌شود. ولی در مقایسه با اقداماتی که در مدیریت پسماند باید صورت گیرد بسیار ناچیز است.
نقاط ضعف و قوت مدیریت پسماند
نقاط ضعف و قوت ما در مدیریت پسماند کجاست؟ دکتر عبدلی در این مورد اعتقاد دارد که «باید به سیستم مدیریت پسماند به صورت جامع نگاه شود. چون وظیفه مدیریت پسماند فقط به عهده شهرداری نیست، در تمام شهرستان‌ها و شهرها باید یک عزم ملی برای مدیریت پسماند ایجاد شود. خوشبختانه قوانینی که در این مورد در سال 83 به تصویب رسیده خوب است ولی کم و کاستی‌های آئین‌نامه‌های اجرایی آن باید رفع شود.»
وی با ذکر مثالی در این مورد می‌گوید: «مثلا در مورد زباله‌های بیمارستانی مشکل جدی داریم که باید بازنگری شود، مسائل بهداشتی در سطح شهرها هم باید جدی گرفته شود. به‌همین منظور باید نسبت به ارتقاء مدیریت سیستم پسماند و شرایط استاندارد و دفن بهداشتی آن که نیاز به هزینه‌های زیادی دارد، باید به دقت بازنگری صورت گیرد.»
وی می‌گوید: « در کنار آموزش‌های مستمر مردمی، به اندازه کافی در موارد تخصصی و مهندسی و مشاوره و حرف مشاغل در مدیریت پسماند کار نکردیم، با یک عزم ملی باید به این موضوع نگاه شود.»
زباله چقدر سوددهی دارد؟
علی‌رغم تمهیداتی که از سوی شهرداری و سازمان پسماند جهت جمع‌آوری زباله‌ها در سطح شهرها و کلان شهرها شاهد هستیم ولی چرا هنوز با پدیده‌ای به نام گونی به دوشان زباله روبه‌رو می‌شویم؟ آیا این مورد چه سوددهی زیادی دارد که در گوشه و کنار شهر، جوانانی کسیه به دوش را می‌بینیم که هم چهره شهر را زشت و کثیف می‌کنند و هم احساسات افراد را! و یک سؤال مهم‌تر اینکه عموما این افراد از این زباله چه استفاده‌هایی می‌کنند و آن را به  کجا می‌برند؟ مهندس قاسمی یکی از فعالان محیط زیست به گزارشگر کیهان در این خصوص می‌گوید: «این کار قطعا سوددهی دارد، ولی چند نکته را نباید فراموش کرد، عموما بخشی از زباله خشکی که می‌تواند بازیافت شود، توسط همین افراد جمع‌‌آوری می‌شود.»
وی بر این باور است که: ‌«این اقدام در نگاه اول یک کار مثبت ارزیابی می‌شود، چون باعث کاهش حجم زباله می‌شود و این مواد را وارد چرخه بازیافت می‌کند ولی اینکه زباله کجا می‌رود و چه مصرفی دارد، چندان مشخص نیست و معلوم نیست که از لحاظ زیست‌محیطی و بهداشتی چه آسیب‌هایی را به وجود می‌آورند. اما در همین که ما شاهد پدیده افراد کیسه به دوش زباله هستیم، معنی‌اش این است که بازیافت سودآور است.»
این کارشناس و فعال محیط زیست ادامه می‌دهد: «اما مسئله این است که این افراد به طور غیررسمی درگیر این کار هستند و به صورت بدوی برای بازیافت اقدام می‌کنند، بنابراین می‌توان با یک برنامه‌ریزی مناسب، همین افراد را برای بازیافت صحیح به کار گرفت چون به هر حال آنها راه و چاره را تا حدودی بلد هستند، همچنین اگر تجهیزاتی نیاز دارند باید در اختیارشان قرار گیرد و نظارت و کنترل دقیقی هم بر کار آنها وجود داشته باشد و مشخص شود که زباله‌ها در کجا جمع‌آوری شده، چگونه بازیافت می‌شود و در کجا به مصرف خواهد رسید.»