گـام بلند ایـران در مسیـر قـوی شـدن بـا فنـاوری نانـو
مهدی برازنده
نخبگان ایرانی با تکیه بر دانش بومی و فناوری نانو، موفق شده‌اند محصولاتی در حوزه پزشکی، سلامت و کشاورزی تولید کنند که علاوه‌بر خودکفایی کشور، هزینه‌ها را کاهش داده و توان علمی و اقتصادی ایران را تقویت می‌کند.
به گزارش کیهان، راه علاج بسیاری از مشکلات کشور «قوی‌شدن» است. این جمله یکی از گزاره‌های مهم و البته پرتکراری است که رهبر حکیم انقلاب، همواره و خصوصاً در ماه‌های اخیر بارها آن را در دیدارها و بیانات خود مطرح کردند. دشمن اگر بداند که با یک ملت قوی و مقتدر رو‌به‌روست، هیچ‌گاه به خود جرات رویارویی با آن کشور را نمی‌دهد.
امروز قدرت علمی یکی از نقاط قوت کشورمان ایران است و این موضوع مرهون تلاش جوانان و نخبگان ایرانی است. مشخص است که هرچقدر بتوانیم قله‌های علمی را فتح کنیم، فواید و دستاوردهای بی‌نظیر علوم، ما را در رفع مشکلات در دنیای امروز راهنمایی می‌کند. جوانان ما امروز در مسابقات و میادین علمی صاحب مقام‌های برتر دنیا می‌شوند و این نکته زبان‌زد همه کشورهای دنیاست.
یکی از این حوزه‌های علمی که نخبگان ایرانی توانسته‌اند در آن پیشرفت شگرفی داشته باشند، «فناوری نانو» است. به گفته دبیر ستاد فناوری نانو، «ایران از کشوری که رتبه‌اش در انتشار مقالات نانو در ابتدای برنامه حدوداً در رتبه 51 دنیا بود، اکنون به جایگاه ششم جهان در این شاخص رسیده است.»
علاوه‌بر جایگاه قابل تحسین ایران در انتشار مقالات نانو، هم‌اکنون حدود 440 شرکت دارای محصول فناورانه نانویی مورد تأیید ستاد نانو در کشور فعال هستند که بیش از هزار و 700 محصولِ دارای تأییدیه «نانومقیاس» را تولید می‌کنند. محصولاتی که تأییدیه نانومقیاس دارند، یعنی هم از فناوری نانو استفاده کرده‌اند و هم تجاری شده است. همچنین این محصولات در بازار حضور دارند؛ مثلاً محصولات مرتبط با سلامت، تأییدیه وزارت بهداشت، و محصولات کشاورزی، تأییدیه وزارت جهاد کشاورزی را دریافت کرده‌اند.
«نانو» به فناوری که با کنترل مواد در مقیاس و ابعاد نانو (یک میلیاردم متر) سر‌وکار دارد گفته می‌شود. این فناوری می‌تواند فواید و رفتارهای منحصربه‌فردی را در مواد به وجود آورد. از کوچک‌ترین مولکول‌ها گرفته تا بزرگ‌ترین سیستم‌های صنعتی، فناوری نانو به طور گسترده‌ای در حال پیشرفت و اثرگذاری است و در حوزه‌های مختلف پزشکی و الکترونیک تا محیط‌زیست و انرژی، به عنوان کلیدی برای حل چالش‌های بزرگ بشری شناخته می‌شود.
شانزدهمین نمایشگاه فناوری نانو(ایران نانو 1404) در روزهای گذشته در نمایشگاه بین‌المللی تهران برگزار شد. در خلال برگزاری این نمایشگاه، برای مشاهده و بررسی بیشتر پیشرفت‌های نخبگان کشورمان در فناوری نانو، به سراغ چند شرکت دانش‌بنیان فعال در حوزه نانو رفتیم و ضمن معرفی کلی محصولات شرکت‌های مذکور، فواید و روند تولید و حتی روند تجاری‌سازی و صادرات این شرکت‌های دانش‌بنیان را که به نوعی از فناوری نانو در تولیدات‌شان استفاده کرده‌اند را بررسی کردیم. این شرکت‌ها فقط به عنوان نمونه‌هایی از 150 مجموعه فناور هستند که در شانزدهمین نمایشگاه نانو، امکان معرفی محصولات و دستاوردهای خود را با حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری پیدا کردند.
محصول نانوسنتز، رقیب کانادایی‌ها با یک‌هشتم قیمت
اولین شرکتی که به سراغش رفتیم، شرکت «ریزسامانه بهبود درمان» با نام تجاری «نانوسنتز» است که در پارک سلامت خراسان‌رضوی وابسته به دانشگاه علوم پزشکی مشهد مستقر است.
فعالیت جدی این شرکت از سال ۱۳۹۹ و همزمان با همه‌گیری کرونا آغاز شد. در آن دوران، نیاز فوری کشور به تولید واکسن‌های mRNA موجب شد تا متخصصان این شرکت با تکیه بر دانش بومی، دستگاهی طراحی و تولید کنند که بتواند ساختار حساس mRNA را در قالبی پایدار نگهداری کند.
نتیجه این تلاش‌ها ساخت دستگاهی با نام Insight بود؛ دستگاهی که قابلیت تولید طیف گسترده‌ای از نانو‌حامل‌های دارویی را برای انتقال هدفمند دارو فراهم می‌کند.
محمدجواد جاوید، مدیر فروش این شرکت به خبرنگار کیهان گفت: «بسیاری از داروها، به‌ویژه داروهای ضدسرطان، در جریان خون یا دستگاه گوارش از بین می‌روند و تنها حدود ۱۰درصد از دارو به محل هدف می‌رسد. از همین‌رو، تلاش برای افزایش اثربخشی دارو و کاهش عوارض جانبی آن، به توسعه فناوری دارورسانی هوشمند و هدفمند انجامیده است.»
وی با اشاره به مزیت رقابتی این محصول ایرانی نسبت به نمونه خارجی می‌گوید: «در حال حاضر تنها یک شرکت کانادایی در این حوزه فعال است و ما موفق شده‌ایم با یک‌هشتم قیمتِ نمونه خارجی، محصولی تولید کنیم که حتی چند ویژگی بیشتر نیز دارد. به این ترتیب، ایران دومین کشور جهان است که به فناوری ساخت این دستگاه دست یافته است.»
جاوید از صادرات دستگاه Insight به ونزوئلا خبر داد و افزود: «مذاکراتی نیز برای صادرات آن به نیوزیلند در جریان است.»
وی ادامه داد: «در طراحی این دستگاه، بسیاری از نواقص نمونه‌های خارجی رفع شده است. این فناوری می‌تواند اثربخشی دارو را به شکل چشمگیری افزایش دهد و گام مؤثری در مسیر درمان‌های هدفمند و کاهش هزینه‌های درمان بیماری سرطان باشد.»
دستگاه نانوسنتز، تمامی مجوزهای تجاری لازم را دریافت کرده و تاکنون ۱۸ شرکت و دانشگاه آن را خریداری کرده‌اند. همچنین، مقالات علمی متعددی با استفاده از فرمول‌های ارائه‌شده توسط این شرکت منتشر شده است.
درخشش نانوفناوری ایرانی در پزشکی
از زخم‌پوش هوشمند تا کیت تشخیص سرطان
یکی دیگر از مجموعه‌هایی که در نمایشگاه نانو امسال حضور یافته بود، دانشکده فناوری‌های نوین پزشکی علوم پزشکی شهید بهشتی است. دکتر مهراب پورمددی، پژوهشگر نانوفناوری پزشکی و عضو دانشگاه شهید بهشتی، با اشاره به دستاوردهای علمی و پژوهشی خود و تیم تحقیقاتی‌اش به کیهان گفت: «در سال‌های اخیر موفق شده‌ایم مجموعه‌ای از محصولات نوآورانه را در حوزه نانوفناوری پزشکی و بیوتکنولوژی تولید کنیم. علاوه‌بر این، در زمینه آموزش و انتشار مقالات علمی نیز فعالیت گسترده‌ای داشته‌ایم و نشریات وابسته به ما در رتبه‌های برتر بین‌المللی قرار گرفته‌اند.»
وی در تشریح بخشی از محصولات تولیدی افزود: «یکی از مهم‌ترین دستاوردهای ما زخم‌پوش‌های هوشمند است که برای درمان زخم‌های دیابتی، بیماران مبتلا به بیماری پروانه‌ای (EB) و انواع زخم‌های سوختگی طراحی شده است. این زخم‌پوش‌ها به‌صورت اسپری و هیدروژل تولید می‌شوند و به ترمیم سریع‌تر بافت کمک می‌کنند.»
پورمددی ادامه داد: «در زمینه مهندسی بافت نیز موفق به تولید اسکفولدهای زیستی شده‌ایم که عملکردی مشابه اعضای مصنوعی دارند و می‌توانند با فراهم کردن بستر مناسب برای رشد سلول‌های آسیب‌دیده، در ترمیم بافت‌های بدن نقش مؤثری ایفا کنند.»
به گفته این پژوهشگر، گروه تحقیقاتی او همچنین فیلترها و جاذب‌هایی تولید کرده‌اند که در صنایع مختلف از جمله تصفیه پساب‌های صنعتی قابل استفاده‌اند و می‌توانند مواد مضر را حذف کرده و به کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی کمک کنند.
وی با اشاره به دستاوردهای حوزه تشخیص بیماری‌ها اظهار داشت: «تیمی از محققان ما موفق به طراحی کیت تشخیص سریع آنفلوآنزا بر پایه روش رنگ‌سنجی شده‌اند. این کیت با استفاده از آنتی‌بادی‌های اختصاصی کار می‌کند و به‌گونه‌ای طراحی شده که عموم مردم بتوانند به‌سادگی، مانند تست قند خون، نتیجه را مشاهده کنند. نمونه اولیه این محصول برای شناسایی سویه خطرناک H1N1 تولید شده است.»
وی افزود: «علاوه بر این، با بهره‌گیری از کیت‌های استخراج‌کننده میکروRNA توانستیم امکان تشخیص زودهنگام برخی سرطان‌ها را فراهم کنیم که این موضوع در افزایش احتمال درمان مؤثر نقشی کلیدی دارد.»
پورمددی با تأکید بر اینکه تمامی این محصولات وارد مرحله تجاری‌سازی شده‌اند، گفت: «محصولات ما با وجود قیمت پایین‌تر نسبت به نمونه‌های خارجی، از کیفیت و ویژگی‌های فنی بالاتری برخوردارند. برای نمونه، برخی از کیت‌های ما توسط شرکت‌هایی مانند «آناسل» در حوزه تشخیص و استخراج مورد استفاده قرار گرفته‌اند.»
وی همچنین از صادرات محصولات به کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس از جمله عمان و قطر خبر داد و اضافه کرد: «توسعه صادرات این محصولات دانش‌بنیان نه‌تنها به ارزآوری برای کشور کمک می‌کند، بلکه نشان‌دهنده توان علمی و فناورانه ایران در حوزه نانوفناوری پزشکی است.»
کاهش هزینه‌های درمان و جلوگیری از خروج ارز
با تولید داخلی تجهیزات پزشکی
شرکت دانش‌بنیان «کیتوتک» یکی دیگر از شرکت‌های باسابقه در فناوری نانو است که در شانزدهمین نمایشگاه نانو امسال نیز حضور یافته بود.
رضا صیاد، مدیر فروش این شرکت دانش‌بنیان، با اشاره به سابقه فعالیت این مجموعه به کیهان گفت: «شرکت کیتوتک از سال ۱۳۸۲ فعالیت خود را آغاز کرده و در حال حاضر به‌عنوان یکی از شرکت‌های پیشرو در حوزه تولید تجهیزات و فرآورده‌های نانوفناورانه پزشکی شناخته می‌شود. این شرکت چند گروه کالایی اصلی دارد که هر یک بر پایه فناوری نانو و مواد زیستی توسعه یافته‌اند.»
وی در توضیح این گروه‌های محصول اظهار داشت: «گروه نخست شامل محلول‌های ضدعفونی‌کننده بر پایه نانو نقره است که برای ضدعفونی زخم، سوختگی، تجهیزات پزشکی، سطوح و تزریقات کاربرد دارد. گروه دوم مربوط به بندآورندگان خونریزی است که از جمله آن‌ها می‌توان به پودر بندآورنده خون، پارچه بندآورنده کیتوسل و بونهه برای کنترل خونریزی استخوانی اشاره کرد. گروه سوم محصولات شرکت را ترمیم‌کننده‌های زخم تشکیل می‌دهند که برای درمان انواع زخم‌ها از سطحی تا زخم‌های پیشرفته و حفره‌ای طراحی شده‌اند.»
صیاد با بیان اینکه این شرکت دانش‌بنیان توانسته به مرحله کامل تجاری‌سازی محصولات خود برسد، افزود:«در حال حاضر در بیشتر بازارهای داخلی حضور فعال داریم و علی‌رغم تحریم‌ها، در حوزه بندآورندگان خونریزی به‌عنوان نخستین تولیدکننده داخلی، موفق شدیم از خروج ارز جلوگیری و هزینه‌های درمانی را کاهش دهیم.» مدیر فروش این شرکت دانش‌بنیان ادامه داد: «اگرچه چند شرکت دیگر نیز در زمینه تولید بندآورنده‌های خون فعالیت دارند، اما محصول کیتوسل ما که مشابه یک نمونه آمریکایی است، تنها محصولی است که به‌صورت گسترده در اختیار بیمارستان‌های سراسر کشور قرار دارد و به مرحله تولید انبوه رسیده است.»
وی درباره صادرات این محصولات گفت: «توانسته‌ایم محصولات خود را به کشورهای ترکیه، انگلیس، لهستان، عراق و سوریه صادر کنیم. همچنین، برخی از محصولات شرکت از جمله اسپری ضدعفونی‌کننده زخم و محصولات ترمیم زخم در سایت آمازون انگلیس عرضه شده‌اند.»
صیاد با اشاره به دستاورد دیگر این شرکت بیان داشت: «یکی از محصولات استراتژیک ما، باند پزشکی جنگی است که پیش‌تر فقط رژیم صهیونیستی آن را تولید می‌کرد. اکنون این محصول در داخل کشور تولید شده و توسط نیروهای نظامی مورد استفاده قرار می‌گیرد.»
دستاوردهای نانو برای کشاورزی پایدار
یکی از شرکت‌های فعال فناوری نانو که به سمت تولیدات کشاورزی و دامپروری رفته و با تولید محصولات خود جلوی خروج ارز از کشور را گرفته و فواید خوبی برای محیط‌زیست و کشاورزی به ارمغان آورده، مجموعه دانش‌بنیان «اطلس» است. احسان رضایی، رئیس هیئت‌مدیره این گروه دانش‌بنیان، با اشاره به فعالیت‌های این مجموعه در حوزه تولید محصولات نوین کشاورزی و دامپروری به کیهان گفت: «گروه اطلس در زمینه تولید کودهای کشاورزی دانش‌بنیان و مکمل‌های خوراک دام و طیور فعالیت دارد. هدف ما ارتقای بهره‌وری تولیدات کشاورزی و دامی از طریق فناوری‌های نو و سازگار با محیط‌زیست است.»
وی در توضیح یکی از محصولات کلیدی شرکت اظهار داشت: «در فرآیند پرورش دام، اوره به‌عنوان منبع نیتروژن مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما از آنجا که اوره در آب محلول است، پس از مصرف توسط دام در شکمبه حل شده و موجب بروز مسمومیت آمونیاکی می‌شود. ما با طراحی پوشش‌های خاص بر پایه فناوری نانو موفق شدیم رهش اوره را کنترل کنیم تا طی ۹ ساعت به تدریج آزاد شود. به این ترتیب دام می‌تواند به طور کامل از نیتروژن بهره‌مند شود، بدون آن‌که دچار مسمومیت شود یا نیتروژن را هدر دهد.»
رضایی ادامه داد: «در حوزه کشاورزی نیز با چالشی مشابه روبه‌رو بودیم. در کشور سالانه حدود دو و نیم میلیون تُن کود اوره مصرف می‌شود که به‌دلیل محلول بودن در آب، هنگام بارندگی دچار آب‌شویی می‌شود و بخش زیادی از نیتروژن از دسترس گیاه خارج می‌شود. این پدیده علاوه‌بر کاهش کارایی کود، موجب نمکی شدن خاک و آلودگی آب‌های زیرزمینی می‌گردد. ما با ایجاد پوشش‌های هوشمند بر روی دانه‌های اوره توانستیم رهش کنترل‌شده بین ۶۰ تا ۱۲۰ روز ایجاد کنیم تا نیتروژن به‌تدریج در اختیار ریشه گیاه قرار گیرد. این نوآوری علاوه‌بر حفظ حاصل‌خیزی خاک، از منظر زیست‌محیطی نیز اهمیت زیادی دارد.»
رئیس هیئت‌مدیره این مجموعه دانش‌بنیان با اشاره به محدودیت واردات محصولات مشابه بیان داشت: «نمونه‌های خارجی خوراک دام سال‌هاست به دلیل تحریم‌ها و نبود صرفه اقتصادی وارد کشور نمی‌شود، از این‌رو ما تولید داخلی این محصولات را آغاز کردیم و توانستیم نیاز بازار را برطرف کنیم. در حوزه کشاورزی نیز قیمت محصول ما در مقایسه با نمونه‌های خارجی بسیار پایین‌تر است و از نظر کیفیت نیز قابل رقابت است.»
وی با انتقاد از نظام یارانه‌ای موجود در بخش کشاورزی تصریح کرد: «در حال حاضر دولت سالانه حدود ۲۰ میلیارد تومان برای تأمین اوره یارانه‌ای پرداخت می‌کند. این سیاست موجب شده محصولات فناورانه و سالم‌تر نتوانند به‌درستی رقابت کنند. ما معتقدیم با استفاده از اوره آهسته‌رهش می‌توان مصرف را کاهش داد، میزان یارانه را کم کرد و در عین حال گامی مؤثر در جهت حفظ محیط‌زیست و سلامت جامعه برداشت.»
رضایی از برنامه شرکت برای ورود به بازارهای خارجی خبر داد و گفت: «در زمینه صادرات گام‌هایی برداشته‌ایم و امیدواریم امسال بتوانیم به‌صورت جدی‌تر وارد این عرصه شویم. در عین حال با برخی پتروشیمی‌ها که تولیدکننده اصلی اوره هستند نیز مذاکره کرده‌ایم تا شاهد تغییر الگوی مصرف در بخش کشاورزی کشور باشیم.»
«نانو» ابزار ایران برای افزایش قدرت داخلی
و مقابله با تحریم‌ها
همان‌طور که اشاره شد، مجموعه‌های فعال در حوزه فناوری نانو که در این گزارش معرفی شدند، تنها بخش کوچکی از ۱۵۰ گروه نخبه و دانش‌بنیان هستند که در شانزدهمین نمایشگاه نانو فرصت حضور پیدا کردند. ایران با کمک فناوری نانو وارد تولید محصولات متنوع در حوزه‌های اقتصادی، سلامت و... شده است. ارائه مقالات علمی و به‌تبع آن تجاری‌سازی محصولات دانش‌بنیان همین مجموعه‌ها می‌تواند از خروج ارز جلوگیری کرده و کشور را یک گام بلند دیگر به خودکفایی و تقویت توان داخلی در شرایط تحریمی نزدیک کند.