تعریف شهید در فرهنگ دینی(شبهه ها و پاسخ ها)

شهید، فرهنگ شهادت و شهادت‌طلبی، یکی از پرشمارترین موضوعات دینی‌ و از مهم‌ترین راهکارهای اجتماعی دین برای تحصیلِ هدف حفظ، گسترش، بالندگی و اقتدار دین و جامعه دیندار است. این فرهنگ، با تزکیه مؤمنان و تقویت روح ایمان، تعبّد و غیرت دینی در آنها و نیز تقویت روحِ ایثار و تعاون و صبر و ولایت‌پذیری و احیای فریضه امربه‌معروف و نهی از منکر در جامعه اسلامی، جامعه دینی را اقتدار، عزت و استحکام می‌بخشد و بدین‌صورت از دین و ارزش‌های متعالی آن پاسداری می‌کند. برای دانستن معنای شهید در معارف اسلامی نکاتی یادآوری می‌شود:
چیستی مفهوم شهید
 واژه شهید از ریشه «شهد» استخراج ‌شده و معانی مختلفی برای آن در نظر گرفته‌شده است؛ مانند «گواه»، «حاضر»، «شخصی که چیزی از دایره دانش او خارج نیست» و....(1) واضح است که تنها خداوند است که می‌تواند در مرحله اول و اصالتاً، دارای چنین خصوصیتی باشد و به همین دلیل است که «شهید» درآیات بسیاری از قرآن، به‌عنوان صفت خداوند متعال بیان‌شده است.(2)  البته در مراحل بعدی، پیامبران(3) ملائکه(4) و حتی گواهانی که اکنون از آنان به‌عنوان شاهد نام برده می‌شود(5) نیز مشمول عنوان شهید قرار گرفته‌اند؛ بنابراین شهید هر شخصی است که آگاهی بیشتری نسبت به دیگران دارد و این عنوان را برای افراد بسیاری می‌توان استفاده کرد که صدالبته درجات آن متفاوت است؛ مانند واژه نور که در درجات مختلف، هم قابل‌استفاده برای ذات مقدس خداوند است و هم می‌توان آن را در ماه و خورشید و... به‌کار گرفت، حتی استعمال آن برای پرتو اندکی از شمع نیز دروغ نخواهد بود. استفاده از واژه شهید نیز به همین ترتیب قابل ارزیابی است.
شهید و شهدا در قرآن
درآیات قرآن کریم حدود 60 مرتبه کلمه «شهید» و «شهداء» و سایر مشتقات این واژه ذکر شده که به معنی گواه، حجّت، حاضر، آگاه و مقتول در راه خدا به کار رفته است. تنها آیه‌ای که در آن بر مقتول فی سبیل الله «شهید» اطلاق شده است این آیه شریفه است که خداوند می‌فرماید: «و کسى که خدا و پیامبر را اطاعت کند، (در روز رستاخیز)، همنشین کسانى خواهد بود که خدا، نعمت خود را بر آنان تمام کرده؛ از پیامبران و صدیقان و شهدا و صالحان؛ و آنها رفیق‌های خوبى هستند»!(6) مفسرانی مانند صاحب مجمع‌البیان، در تفسیر این آیه نوشته‌اند که منظور از «شهداء» کسانی هستند که در راه خدا برای رضای او به‌منظور برقراری حق کشته می‌شوند(7) دیگر واژه‌های مشتق از ماده شهد در قرآن به معنای شهید در معرکه جنگ نیست و در بیشتر مواقع از چنین افرادی در قرآن، با عناوین مختلفی یاد شده است که معمولاً از ریشه «قتل» است.(8) اما در روایات واژه شهید برای جانبازان در معرکه جهاد زیاد استفاده ‌شده است. زمان حیات پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) و بعد از آن، عنوان شهید برای افرادی که در راه خدا کشته می‌شدند، زیاد استفاده می‌شده و تقریباً این واژه به‌نوعی، اطلاق به چنین افرادی داشت، به‌گونه‌ای که اگر به‌عنوان نمونه، در روایتی چنین بیان‌شده باشد که فاطمه زهرا (س) هر صبح شنبه به زیارت قبور شهدا می‌شتافت و بر سر قبر عمویش حمزه برای آنان طلب آمرزش می‌کرد. (9) 
بدون تردید مراد از شهدا در این روایت، همان افرادی هستند که در راه خدا کشته شدند. هرچند مسلماً این افراد از مقام بالاتری نسبت به سایر مسلمانان برخوردار بوده‌اند و به همین دلیل نیز در جای خود در فقه و احکام ثابت است که احکام خاصی مانند لازم نداشتن غسل و کفن برای این دسته از شهدا مقرر شده است.
تعمیم عنوان شهید
البته نمی‌توان عنوان شهید را منحصر در مجاهدان در راه خدا دانست. روایاتی نیز شاهد بر این مدعا است که معنى وسیع شهادت آن است که انسان در مسیر انجام وظیفه الهى کشته شود یا بمیرد، هرکس در حین انجام چنین وظیفه‌ای، به هر صورت از دنیا برود «شهید» است. لذا، در روایات اسلامى آمده است: چند گروه‌، شهید از دنیا می‌روند:  امیرمؤمنان على‌(ع)می‌فرماید: «کسى که در بستر از دنیا رود، اما معرفت حق پروردگار و معرفت واقعى پیامبر او و اهل‌بیتش را داشته باشد شهید از دنیا رفته است!»(10)
- پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) فرمود: هر فرد باایمانی از امت من، صدیق و شهید است، البته خداوند، به برخی افرادی که با شمشیر کشته ‌شده‌اند، نظر ویژه‌ای دارد. سپس ایشان برای تأیید سخنانشان، آیه 19 سوره حدید را قرائت فرمودند به این بیان که آنانی که به خدا و پیامبرانش ایمان آوردند، نزد خداوند، صدیق و شهید محسوب می‌شوند.(11)
نتیجه:
هرچند، استعمال واژه شهید به‌نوعی کشتگان در راه خدا را به یاد می‌آورد و به همین دلیل نیزاحکامی که در فقه برای شهید در نظر گرفته‌شده، ناظر به همین گروه است، اما الزاماً انحصاری به آنان نداشته و می‌توان برای گروه‌های دیگری که در روایات به آنها اشاره شده و نیز تمام افراد با ایمان، این عنوان را اطلاق کرد و درجاتی از ثواب کشتگان در راه خدا را نیز برایشان در نظر گرفت.
منابع برای مطالعه بیشتر:
- کتاب شهید و شهادت، طوبی کرمانی.
- فرهنگ شهادت از دیدگاه قرآن و سنت، مجتبی نوروزی.
پی‌نوشت‌ها:
1. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر، چاپ سوم، 1414 ق. ج 3، ص 238.   2. آل‌عمران، آیه 98؛ انعام، آیه 19؛ یونس، آیه 46؛ حج، آیه 22.   3. بقره، آیه 143؛ مائده، آیه 117.   4. ق، آیه 21.   5.  بقره، آیه 282.   6.نساء آیه 69.   7. طبرسى، فضل بن حسن، مجمع‌البیان‌، تهران، چاپ 3، 1372 ه.ش، ج 3، ص 112.   8. نساء، آیه 74؛ توبه، آیه 111؛ آل‌عمران، آیات 158- 157و 169.   9. شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، قم، 1409 هـ ق، ج 3، ص 224.   10. سید رضى، محمد بن حسین، نهج‌البلاغه، قم، هجرت، چاپ اول، 1414 ق، ص 283.   11. نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت، 1408 هـ ق، ج 11، ص 16.
محمد‌هادی خالصی