انقلابی که از تپه‌های قیطریه جاری شد
دفتر پژوهش‌های مؤسسه کیهان
رأس ساعت 6 صبح روز 13 شهریور 1357 که مصادف با عید سعید فطر بود، جمعیت انبوهی در جلوی منزل دکتر محمد مفتح اجتماع کردند و هنوز دقایقی از ساعت 6 سپری نشده بود که همراه وی به سمت محل برگزاری نماز عید فطر حرکت نمودند. مرحوم محمود مرتضایی‌فر تکبیرهای مخصوص عید فطر را با صدای بلند می‌خواند و مردم هم به‌طور دسته‌جمعی تکرار می‌کردند. به تدریج پلاکاردهایی که آیات قرآن بر روی آن نوشته شده بود، بیرون آمد و در دست‌های مردم قرار گرفت و شعارها به شعارهای انقلابی تبدیل شد و برخی پلاکاردها هم با شعارهایی علیه رژیم شاه برافراشته شد.(1)
ماجرا از شب قبل آغاز شده بود که اطلاعیه شب عید فطر پس از نماز جماعت مغرب و عشاء در مسجد قبا واقع در خیابان شریعتی تهران خوانده شد:
«به شکرانه توفیق انجام فریضه روزه ماه مبارک رمضان و به منظور تعظیم شعائر اسلامی، در صورت ثبوت عید، نماز عید فطر در جاده قدیم شمیران، پل رومی ساعت 8 صبح برگزار می‌گردد.
سید ابوالفضل موسوی زنجانی، محمد مفتح»(۲)
مسجد قبا، کانون انقلاب بود
مسجد قبا در ماه رمضان آن سال، کانون پرجوش و خروش انقلاب بود و از مهم‌ترین مراکز مبارزاتی مردم علیه رژیم شاه محسوب می‌شد. در ماه رمضان 1357، هر شب در مسجد قبا مراسم سخنرانی برپا بود و علاوه بر شبستان مسجد تمامی خیابان‌ها و کوچه‌های اطراف مسجد قبا که توسط بلندگو تحت پوشش برنامه‌های مسجد قرار می‌گرفت، مملو از جمعیت می‌شد. سخنرانان اغلب از مبارزان و روحانیون انقلابی پیرو امام خمینی بودند، از شخص دکتر مفتح تا دکتر باهنر و استاد مطهری و... که بیشتر بر مسائل انقلاب و نهضت تأکید داشتند.
اما برنامه نماز عید فطر 1357، پس از حدود 10 ماه که از اوج گیری نهضت امام می‌گذشت، قرار بود نقطه عطفی برای این نهضت باشد. روحانیت مبارز و فعالان مسجد قبا به خصوص شخص دکتر مفتح، تجربه برگزاری نماز عید فطر در سال 1356 و در همین تپه‌های قیطریه را داشتند، در همان زمانی که هنوز آتش انقلاب گسترده مردم مسلمان شعله‌ور نشده بود، ولی قرار بود در نماز عید فطر سال 1357 و بعد از آن کاری شود کارستان و چنین هم شد.
جامعه روحانیت مبارز تهران و دکتر مفتح نحوه حضور مردم در نماز عید فطر را به گونه‌ای تدارک دیدند که منجر به یک راهپیمایی شود و چنین برنامه‌ای پس از خرداد 1342 سابقه نداشت. آنها برای انجام راهپیمایی، سیره حضرت امام رضا علیه‌السلام را ملاک قرار داده و راهپیمایی تا مکان برگزاری نماز عید فطر در زمین‌های قیطریه را اعلام نمودند.(۳)
در شب‌های پایانی ماه مبارک رمضان، به‌گونه‌ای که مزدوران و جاسوسان ساواک متوجه نشوند، اعلام نمودند ساعت 6 صبح روز عید فطر دکتر مفتح از منزل خود واقع در جاده قدیم شمیران (کوروش کبیر آن زمان و دکتر شریعتی امروز)، با پای پیاده به سمت محل برگزاری نماز عید فطر واقع در خیابان
کوروش کبیر، پل رومی، زمین‌های قیطریه حرکت خواهد کرد.(۴)
آنچه ساواک پیش‌بینی نکرد
در ساعت 9/30 صبح اقامه نماز عید فطر توسط حجت‌الاسلام دکتر مفتح پایان یافت و حجت‌الاسلام دکتر باهنر به سخنرانی درباره نهضت امام و قیام مردم مسلمان پرداخت. براساس اسناد ساواک و گزارش ماموران و جاسوسانش، «لحظه به لحظه بر تعداد دوازده هزار نفری» جمعیت در تپه‌های قیطریه افزوده می‌شد.
اما آنچه که ساواک و مزدوران رژیم شاه اطلاع نداشتند، برگزاری راهپیمایی بعد از مراسم نماز عید فطر بود که جامعه روحانیت مبارز و شخص دکتر مفتح برای آن هم برنامه‌ریزی کرده بودند. به این ترتیب پس از پایان یافتن مراسم نماز عید و سخنرانی‌های پس از آن، جمعیت ابتدا با شعارصلوات و سپس تکبیرهای عید فطر به حرکت درآمده و از جاده قدیم شمیران به سمت جنوب سرازیر شدند. این نخستین تجربه راهپیمایی مردم در دوران اوج‌گیری نهضت و پس از گذشت 15 سال از راهپیمایی‌ها و تظاهرات(خرداد) عاشورای سال 1342 بود.
شعارهای صلوات و تکبیرهای عید فطر، به تدریج تبدیل به شعارهای انقلابی شد و رژیم شاه بازهم در مقابل یک عمل انجام شده قرار گرفت. شعارهای «الله اکبر و خمینی رهبر» جمعیت که برای نخستین بار در یک راهپیمایی عظیم سر داده می‌شد با پخش اعلامیه‌هایی همراه شد.
راهپیمایی که از تپه‌های قیطریه آغاز شده بود، در مقابل حسینیه ارشاد، با پیوستن گروه‌های دیگری از مردم مواجه شد و جمعیت راهپیمایان به حدود 500 هزار نفر رسید. هرچه جمعیت پیش‌تر می‌رفت، بر شمار آنها افزوده می‌گشت. در میدان 24 اسفند (انقلاب کنونی) راهپیمایان کرجی ملحق شدند و پس از رسیدن به میدان قزوین و افزوده شدن گروه‌های دیگری از مردم، جمعیت به طرف میدان راه‌آهن، شوش، شهباز، ژاله، دروازه شمیران، شمیران و راهپیمایی کردند و در ساعت نیم بعد از نیمه شب، راهپیمایان به تدریج خیابان‌ها را ترک کردند.(۵)
راهپیمایی‌هایی که رفراندوم ملت بودند
بدین ترتیب نماز عید فطر 1357 و راهپیمایی پس از آن به نقطه عطفی در مبارزات ملت مسلمان ایران علیه شاه و آمریکا بدل شد. نقطه عطفی که پس از آن راهپیمایی‌های میلیونی و فراز و نشیب‌های دیگر نهضت آغاز شد. ابتدا راهپیمایی بزرگ 16 شهریور بود که از همین تپه‌های قیطریه آغاز شد و تا پیچ شمیران وسپس میدان آزادی ادامه یافت و سپس راهپیمایی‌های تاریخی تاسوعا و عاشورا که رفراندوم ملت برای سرنگونی رژیم شاه بود و پس از آن راهپیمایی‌های اربعین و 28 صفر 1357 که سرانجام طومار رژیم ستم شاهی را در هم پیچید.
روزنامه‌های كیهان و اطلاعات كه وابسته به دربار و سناتورهای شاه بودند نیز نتوانستند شکوه و عظمت راهپیمایی عید فطر را نادیده گرفته و زبان به اعتراف باز نکنند. كیهان با انعكاس تصاویری از این راهپیمایی بزرگ، 9 صفحه خود را به آن اختصاص داد و در سوتیتر خود نوشت: «تظاهرات و راهپیمایی چند میلیونی. عظیم‌ترین نماز عید فطر تاریخ ایران برگزار شد». «راهپیمایان، سربازان و افسران را در خیابان‌ها گلباران كردند». «دریای جمعیتی كه دیروز خیابان‌های تهران را پوشانده بود، چهره سیاسی‌ـ مذهبی خود را در آرامش شگفت‌آوری پوشاند. صد هزار تظاهركننده هرجا به مأموران و كامیون‌های پر از سرباز رسیدند چون دریایی كه جزیره‌ای را در میان بگیرد، به گرمی برای سربازان و نظامیان دست تكان دادند».(۶)
به روایت رسانه‌های خارجی
خبرگزاری‌های خارجی، راهپیمایی عید فطر 1357 را نیز چنین تشریح کردند:
خبرگزاری یونایتدپرس: «امروز هزاران تن از مردم مسلمان ایران در خیابان‌های پایتخت به راهپیمایی پرداختند و شعارهای ضد دولتی سر دادند. آنها پشتیبانی خود را از حکومت اسلامی ابراز داشتند... تظاهرکنندگان در منطقه قیطریه به سربازانی که سر راه آنها بودند، گل تقدیم کردند.»(۷)
خبرگزاری آسوشیتدپرس: «در تهران حدود صد هزار تن در تظاهرات شركت كردند. در این تظاهرات زنان مسلمان نیز چادر به سر شركت كردند».
خبرگزاری فرانسه: «شامگاه یکشنبه و صبح دوشنبه اجتماع توده مردم در اطراف مساجد در نظم کامل صورت گرفت. این اجتماع به مناسب نماز عید فطر بود...».
رادیو بی‌بی‌سی: «... تظاهرات دیروز به آرامی به پایان رسید. تظاهرکنندگان با مأمورین انتظامی برخوردی نداشتند، بلکه آنها را غرق در گل و بوسه کردند. در واقع صدها هزار نفر ایرانی با راهپیمایی خود علیه دولت ایران رأی دادند...».
مقامات آمریکایی شگفت‌زده شدند
ویلیام سولیوان، آخرین سفیر آمریکا در ایران در کتاب خاطراتش نوشت: «... راهپیمایی روز عید فطر به عنوان یک دمونستراسیون و نمایش خیابانی در تاریخ نوین ایران بی‌سابقه بود... نظم این راهپیمایی فوق‌العاده و شبیه یک رژه نظامی بود... مأموران و ناظران ما که برای گزارش مشاهده‌های خود در سفارت جمع شده بودند متفق‌القول بودند که یک سازمان مجهز و مجرب این راهپیمایی را سازمان داده است... نظم و سازمان این راهپیمایی در عین حال که موجب تحیر و شگفتی ما شد این واقعیت را هم آشکار ساخت که ما تشکیلات و فعالیت مخالفان را دست کم گرفته‌ایم...»(۸)
حضرت امام خمینی در پیامی به مناسبت عید فطر و راهپیمایی عظیم مردم، چنین فرمودند:
«... فطر امسال، عید حماسه و جنبش هرچه بیشتر تمام جناح‌هاى ملت ایران بود؛ روزى که رشد فکرى و عملی ملت را به دنیا ثابت کرد و پوچ بودن تبلیغات پر دامنه مخالفین نهضت را ثابت نمود؛ پیوستگی تمام جناح‌ها را ثابت کرده خواستِ تمام ملت را که رفتن شاه و برچیده شدن بساط ظلم و چپاول مردم مسلمان است، با کمال صراحت اعلام نمود. مردم مسلمان ایران به دنبال برگزارى نماز عید، دست به عبادت ارزنده دیگرى زدند که آن فریادهاى کوبنده علیه دستگاه جبار و چپاولگر براى به پاداشتن حکومت عدل اسلام است.
ملت عظیم‌الشأن ایران! نهضت خود را ادامه داده و هرگز سستى به خود راه ندهید، که نمی‌دهید. مطمئن باشید - به امید خدا- پیروزى و سرافرازى نزدیک است. پس از ماه رمضان گمان نشود که تکلیف الهی فرقى کرده است؛ تظاهرات کوبنده براى رسیدن به هدف اسلامی، عبادتی است که روزها و یا ماه‌ها را در آن اثرى نیست؛ چرا که هدف نجات ملت است، اجراى عدالت اسلامی و برقرارى حکومت الهی بر پایه محکم عدل است....»(۹)
_____________________________________________________________________________________
1- زندگی و مبارزات آیت‌الله شهید دکتر مفتح- مرحوم رحیم نیکبخت - مرکز اسناد انقلاب اسلامی - چاپ اول - بهار 1382- صفحه 241
2- مجموعه مستند «محراب انقلاب» - قسمت دهم - شبکه قرآن سیما- 21 بهمن 1384
3- زندگی و مبارزات آیت‌الله شهید دکتر مفتح - پیشین- صفحه 240
4- همان
5- تقویم تاریخ انقلاب اسلامی – خبرها و رویدادهای روزانه محرمانه و غیرمحرمانه- مرداد 1356 تا فروردین 1358 گروه تحقیق انتشارات سروش – چاپ اول – 1369- صفحه 144
6- یک‌سال مبارزه برای سرنگونی رژیم شاه- مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین روح‌الله حسینیان- مرکز اسناد
انقلاب اسلامی
7- تقویم تاریخ انقلاب اسلامی- پیشین- صفحه‌های 129 و 130
8- مأموریت در ایران- ویلیام سولیوان-ترجمه محمود مشرقی- انتشارات هفته- صفحه 113
9- صحیفه امام- جلد 3- صفحات 454 و 457