حمایت از فرزندآوری با ترویج سبک زندگی ایرانی - اسلامی
امیرحسین بسطامی-بخش پایانی
جمعیت کلیدواژه‌ای است که بسیاری از مناسبات اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی را تحت‌تأثیر خود قرار می‌دهد؛ متأسفانه در حال حاضر وقتی صحبت از جمعیت می‌شود، عموم مردم به چشم یک گزاره سیاسی به آن نگاه می‌کنند، درحالی‌که افزایش یا کاهش جمعیت به طور مستقیم با معیشت، اقتصاد، امنیت و البته آینده یک کشور ارتباط تنگاتنگ دارد و حاکمیت هر کشوری می‌تواند از این ابزار برای بهبود زندگی خود مردم و اقتصاد کشور استفاده کند. امروزه درحالی‌که در کشورهای غربی، برنامه‌های گسترده‌ای برای افزایش جمعیت و تشویق خانواده‌ها برای فرزندآوری طراحی و اجرا می‌شود، اما درعین‌حال همین کشورهای غربی، نسخه کاهش جمعیت و کنترل موالید را برای کشورهای اسلامی و جهان سوم می‌پیچند!
افزایش هزینه‌های مراقبت و نگهداری از سالمندان، رشد فزاینده آمار بیماری‌های مزمن با افزایش سن جامعه و کاهش نیروهای مولد با کاهش جمعیت جوان، تنها بخشی از پیامدهای سالمند شدن جمعیت در سال‌های پیش‌رو است. با سالمند شدن جمعیت به علت کاهش تعداد فرزندان خانواده‌ها، کشور با یکی از مهم‌ترین پیامدهای منفی اقتصادی یعنی کاهش نیروی کار که از آن به عنوان جمعیت فعال یاد می‌شود، رو‌به‌رو خواهد شد. از پیامدهای منفی سالمندی جمعیت، افزایش بار تکفل جامعه است. ازدیاد انبوه بازنشستگانی که سهم تولید آنها صفر است، فشارهای زیادی به دولت وارد خواهد کرد؛ زیرا تعداد سالخوردگان نسبت به جمعیتی که در سنین کار قرار دارند افزایش می‌یابد و شمار افراد مستمری‌بگیر و بازنشسته از تعداد نیروهای مولد بیشتر خواهد شد که این موضوع، با افزایش سن بازنشستگی، کاهش بیمه بازنشستگی و... منجر به بروز بحران‌های زیادی در حوزه‌های اجتماعی ـ اقتصادی خواهد شد.
چرا جمعیت ایران کاهشی شد؟
بانکی‌پور رئیس کمیسیون مشترک طرح جوانی جمعیت در مجلس شورای اسلامی درباره علت کاهش موالید در یک دهه گذشته می‌گوید: «از سال 1394 به بعد نرخ باروری در کشور رو به کاهش رفته است؛ دلیل اصلی این اتفاق این است که کسانی که در دوران تنظیم خانواده و کاهش تولد به دنیا آمده بودند به دوره مادر شدن رسیده بودند، طی 10 سال گذشته نزدیک به 2.5 میلیون نفر از مادران 25 تا 40 سال کاهش یافته‌اند و بیشترین آمار باروری نیز در این گروه سنی رخ می‌دهد.»
از سوی دیگر یکی از ریشه‌های اصلی این کاهش جمعیت را می‌توان در تبلیغات منفی علیه فرزندآوری در دهه‌های گذشته جست‌وجو کرد.
ابوالقاسمی رئیس دانشگاه علوم پزشکی بقیهًْ‌الله (عج) درباره این موضوع می‌گوید: «در دهه 60 هرچند با جنگ تحمیلی مواجه بودیم، اما فرزندآوری در کشورمان زیاد بود به نحوی که آن روز ما را از افزایش جمعیت و به دنبال آن ناتوانی در تامین مایحتاج، بیم می‌دادند، اما امروز از پیری جمعیت که ناشی از پایین بودن نرخ فرزندآوری است، ابراز نگرانی می‌شود و بیم آن می‌رود که در آینده مجبور شویم برای بخش‌های مختلف کشور جوانانی را از دیگر کشور‌ها استخدام کنیم».
وی می‌افزاید: «فرهنگ اصیل ایرانی و معارف دینی می‌تواند نجات‌دهنده جوانان کشور باشد. نگرانی‌هایی که در مورد کاهش باروری وجود دارد، جدی است و کاهش جمعیت حاصل سال‌ها کار مداوم کسانی است که علیه فرزندآوری و باروری تبلیغ کردند.»
باورهای غلط درباره فرزندآوری علت اصلی پیری جمعیت
جباری رئیس مرکز جوانی جمعیت وزارت بهداشت نیز نقش مسائل فرهنگی در کاهش فرزندآوری را بیش از سایر مسائل می‌داند و می‌گوید: «ارتباط دادن کاهش فرزندآوری به مسائل معیشتی و اقتصادی، آدرس غلط دادن به مردم است؛ البته این به این معنا نیست که به وضعیت معیشتی افراد نیز بی‌توجه باشیم و آن را بی‌تأثیر بدانیم؛ اما مسائل فرهنگی بسیار بیشتر از مشکلات اقتصادی در افزایش تمایل به فرزندآوری دخیل است؛ یعنی انگاره‌های ذهنی زوجین در این باره دچار اشکال است که دچار کاهش جمعیت شده‌ایم.»
وی با اشاره به اینکه گزاره‌های غلط فرهنگی در مراکز بهداشتی و ارائه مشاوره‌های بارداری به زوجین در حال تبیین و اصلاح شدن است، می‌افزاید: «باور به لزوم ازدواج در سن بالا، کافی بودن داشتن یک یا دو فرزند، تأخیر در فرزندآوری پس از ازدواج، عدم ازدواج مجدد افرادی که طلاق‌گرفته یا همسر خود را ازدست‌داده‌اند، زیاد بودن فاصله بین موالید، تأخیر در بارداری از جمله باورهای نادرستی هستند که باعث کاهش فرزندآوری در سال‌های اخیر شده‌اند.»
تأخیر پنج ساله زوج‌ها در فرزنددار شدن
کاهش آمار ازدواج از سویی و تأخیر در فرزندآوری پس از ازدواج از سویی دیگر سبب شده تا جمعیت ایران با شتاب بیشتری به سوی پیر شدن حرکت کند. بر اساس آمارهای وزارت بهداشت، فاصله تولد اولین فرزند بعد از ازدواج در کشور ما به طور میانگین پنج سال است؛ این فاصله زیاد از سویی باعث شده تا سن زایمان مادران افزایش یابد و به‌تبع آن احتمال تولد فرزندان بعدی کمتر شود و از سوی دیگر سبب شده که در صورت ابتلای زوجین به ناباروری، این مشکل دیرتر تشخیص داده و درمان آن سخت‌تر و پرهزینه‌تر شود. طبق آخرین پیمایش ملی که در کشور انجام شده و در آن دلایل تمایل و عدم تمایل به فرزندآوری بررسی شده است، دو علت اصلی اولیه افراد برای عدم تمایل به فرزندآوری، نگرانی از تأمین آینده فرزندان جدید و داشتن تعداد فرزندان کافی بوده است. دو معضلی که اگر حل شوند می‌توانند امیدها برای کاهش فاصله ازدواج تا فرزندآوری را افزایش دهند.
مردم ایران هم مستعد رشد جمعیت هستند اما...
به نظر می‌رسد باتوجه‌به فرهنگ خانواده‌دوستی ایرانی‌ها، اعطای مشوق‌های فرزندآوری، تأثیر بسزایی در افزایش ازدواج و فرزندآوری داشته باشد؛ به‌گونه‌ای که در کشور ما علی‌رغم فشار اقتصادی و کاهش تعداد مادران، برخی سیاستهای تشویقی برای فرزندآوری جواب داده که نشانگر این است که مردم ما مستعد رشد جمعیت و جوان شدن جمعیت هستند و مردم ایران‌دوست دارند که بیش از دو فرزند داشته باشند؛ اما عملاً شرایط به آنها اجازه تولد بیشتر از دو فرزند را
نمی‌دهد.
صالح قاسمی، جمعیت‌شناس با اشاره به اینکه سونامی سالمندی در ایران پیامدهای فاجعه‌بار روانی و اقتصادی خواهد داشت، معتقد است: «در ابعاد ملی در ساختار‌های اقتصادی، اجتماعی، پزشکی و سیاسی به دلیل ساختار جمعیت بسیار آسیب خواهیم دید، به این معنی که ساختار اقتصاد اولین ساختاری است که از سالخوردگی جمعیت صدمه می‌بیند و نیروی کار کاهش پیدا می‌کند، لذا به نیروی کار خارجی محتاج می‌شویم».
در حالی زنگ خطر پیری جمعیت از سال‌های گذشته تاکنون پیاپی و ممتد از سوی کارشناسان اجتماعی به صدا درآمده که راهکارهای ارائه‌شده همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد و هشدارِ این مهم در قالب گفتمان‌های میزگردی و جلسات معمول خلاصه می‌شود. با توجه به برآیند اجمالی و آینده‌ای که آمار و گزارش‌های موجود، از پیری جمعیت آن به‌وضوح سخن می‌گوید؛ انتظار می‌رود موضوع جوانی جمعیت به جد از سوی مسئولان ذی‌ربط مورد پیگیری قرار گیرد و با تمرکز بر راهکارهای موجود در این راستا بتوان به ترسیمِ آینده ایران جوان امیدوار بود.
راهکارهایی برای حل بحران سالمندی در کشور
چند سالی است که تمهیداتی برای تشویق به فرزندآوری انجام شده مانند: واگذاری خودرو به بانوان فرزنددار، ارائه زمین به کسانی که سه فرزند یا بیشتر دارند. پرداخت وام با سود کم و مدت بازپرداخت بالا و آخرینش بازدید رایگان از موزه‌ها.
علی دارابی، معاون میراث فرهنگی کشور اعلام می‌کند: «بازدید از موزه‌ها، پایگاه‌های میراثی و اماکن فرهنگی - تاریخی تحت پوشش وزارت میراث فرهنگی برای خانواده‌های دارای سه فرزند و بیشتر و همچنین بانوان باردار رایگان است.» وی در ادامه می‌گوید: «در راستای اجرای سیاستهای جوانی جمعیت و حمایت از خانواده، از روز دوشنبه سوم شهریور ۱۴۰۴ بازدید از تمامی موزه‌ها، پایگاه‌های میراثی و اماکن فرهنگی - تاریخی تحت پوشش وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی برای خانواده‌های دارای سه فرزند و بیشتر و همچنین زنان باردار به همراه یک نفر همراه، رایگان خواهد بود.»
دارابی می‌افزاید: «بر اساس این ابلاغیه، خانواده‌های مشمول می‌توانند بدون محدودیت زمانی از این امکان بهره‌مند شوند. همچنین مدیران موزه‌ها و مجموعه‌های فرهنگی - تاریخی موظف‌اند تسهیلات لازم از جمله مسیرهای ویژه، نوبت‌دهی آسان و خدمات تسهیلگر را برای خانواده‌های پرجمعیت و زنان باردار فراهم کنند.» وی با تأکید بر اینکه این اقدام بخشی از مسئولیت فرهنگی و اجتماعی وزارتخانه است، ادامه می‌دهد: «جوانی جمعیت مأموریتی ملی اسـت و بخش فرهنگ در خط مقدم حمایت از خانواده‌ها قرار دارد. اجرای این طرح گامی عملی در راستای مشارکت گسترده‌تر خانواده‌ها در بهره‌مندی از میراث ارزشمند کشور خواهد بود.»
قرار گرفتن در این بـازه زمانی از عمر اغـلـب مشـکلات و بیـمـاری‌هایی بـرای فرد و هزینـه‌هایی را نیز بـرای کشـور به همراه خواهـد داشت. هزینه نگـهداری سـالمندان نخستین مسئله‌ای اسـت کـه با افزایش این ردیف جمعیـتی می‌تواند بـه بحران تبدیل شود، این قشر از نظر مالی وابسته بـه جمعیت (فرزنـدان و یـا نزدیـکان خـود) هسـتند.
همان‌طور که گفـتـه شـد در طـرف مقابـل داستان بـا کاهـش جمعیت (۱۵ الی ۶۵ سال) رو‌به‌رو هسـتیم که خـود عامل کم شدن نیـروی کار و در نتیجـه کاهش تولیـد و تـوان اقتصـادی می‌شود. وجـود تـوان تولیـد و نبـود نیـروی کار کافـی سـبب می‌شـود بـرای جبـران ایـن خلأ، مهاجران کاری وارد کشور شـوند؛ افـرادی از کشـور‌های مختلـف کـه هرکدام سـبک زندگـی و فرهنـگ مخـتـص کشـور خودشـان را منتقـل خواهـند کـرد و در آن زمـان بایـد در انتظار تغییر فرهنگ به سمت‌وسویی نامعلوم باشـیم. بحـران دیـگـری کـه شـاید کمـتـر به چشـم آیـد، ضعیف شدن نیـروی دفاعـی اسـت. در قرن ۲۱ تصـور عامـه مـردم ایـن اسـت که برای دفاع از مرزهای کشور با وجود تسـلیحات پیـشرفته نظامـی، دیـگـر نیـازی به سـربازان پیـاده نیـسـت کـه فرضـی کامـلاً اشـتباه اسـت! و می‌توان گفت سالخوردگی و قدرت نظامی رابطه عکـس تنگاتنگـی بـا یکدیگـر دارند. از طرفی کاهش قدرت نظامی، سوءاستفاده‌های سیاسی را نیز به همراه خواهد داشت. از دیگر عرصه‌هـای مهمی که جوانان نقش ویژه و پررنگی در آن دارند، باید بـه پیـشرفت‌هـای علـمی اشـاره کـرد و به میزان کاهـش جمعیت جوان کشـور در این حوزه دچار ضعف خواهیـم شد، البته مهم‌تر از بررسی شرایط حال و اشتباهات گذشته باید نگاهی به آینده داشت. اگرچه رویارویی با بحران انفجار سالمندی غیرقابل انکار است، اما می‌توان با شرایط بهتری از آن عبور کرد که نیازمند برنامه‌ریزی و کسب آمادگی‌های لازم است و به‌طور کلی شاید بتوان راه‌حل‌های موجود را در دودسته طبقه‌بندی کرد؛ عبور از بحران و حل بحران.
سخن آخر
رهبر معظم انقلاب اسلامی به‌دفعات فرموده است: «یکی از خطراتی که وقتی انسان درست به عمق آن فکر می‌کند، تن او می‌لرزد، این مسئله جمعیت است مسئله جمعیت را جدی بگیرید، جمعیت جوان کشور دارد کاهش پیدا می‌کند، به جایی خواهیم رسید که دیگر قابل علاج نیست، یعنی مسائل جمعیت از آن مسائلی نیست که بگوییم حالا نه سال دیگر فکری کنیم، وقتی نسل‌ها پیر شدند دیگر قابل علاج نیست». به‌گونه‌ای که برای چندمین بار، مقام معظم رهبری در دیدار با اعضای هیئت دولت با اشاره به خطر پیری زودهنگام جمعیت کشور بر ضرورت پویایی و انعطاف سیاست‌ها متناسب با نیازهای کشور تأکید کردند: «وزیر بهداشت به‌طورجدی مسئله جمعیت را پیگیری کند و با اقدامات لازم از جمله نظارت بر شبکه بهداشت جلوی موانع افزایش جمعیت را بگیرد؛ چرا که کشور به جمعیت جوان احتیاج دارد و در صورت دچار شدن به عاقبت تلخ پیری جمعیت، دیگر علاجی وجود
ندارد.»
در طول سالیان گذشته بارها مسئله برنامه‌ریزی بر روی سیاستهای افزایش جمعیت از جانب رهبری به مسئولان گوشزد شده است، اما متأسفانه تاکنون هیچ‌گونه مداخله صحیحی صورت نپذیرفته و روند افزایش سالمندی و کاهش نرخ باروری کماکان بر قوت خود باقی است. مسئله افزایش جمعیت نیازمند همراهی مؤلفه‌های گوناگونی است تا نتیجه‌ای کارآمد ایجاد شود. این مؤلفه‌ها شامل وضعیت اقتصادی و ثبات ملی در کشور، فرهنگ‌سازی در کانون خانواده، حمایت‌های همه‌جانبه دولت از فرزندآوری نه فقط در حرف و سخن بلکه در مقام عمل و اجرا، مدیریت مهاجرت جوانان به کشورهای دیگر، ارتقای سلامت جامعه و تولید روزافزون سرمایه سلامتی در جامعه و در نهایت توسعه سبک زندگی ایرانی - اسلامی است.