ضرورت تغییر نگاه والدین به برنامه‌ریزی برای تعطیلات تابستانی
بخش دوم
پیش از این، مسئله اوقات فراغت تابستان و نحوه گذران آن، معمولاً در ابتدای هر سال تحصیلی، یکی از موضوعات انشای محبوب و رایج بود. اکنون نیز شاید چنین باشد! واقعیت اما این است که این موضوع انشای معروف، اصلاً مسئله سردستی، تفننی و نامهمی نیست. ما در بخش نخست گزارش سعی کردیم اهمیت اوقات فراغت و لزوم برنامه‌ریزی برای آن را شرح دهیم. محمدباقر باقری؛ کارشناس علوم تربیتی، در همین زمینه به گزارشگر کیهان می‌گوید: «اوقات تعطیلات تابستانی می‌تواند فضا و فرصتی برای پرکردن خلأهای نظام آموزشی ما برای خانواده‌ها و دانش‌آموزان باشد. طبعاً امروز کسی نیست که بگوید نظام آموزشی ما تمام نیازهای دانش‌آموزان را برای ورود به جامعه برطرف می‌کند. اتفاقاً حرف درباره کاستی‌های نظام آموزشی و لزوم تحول بنیادین در آموزش و پرورش، سکه رایج این روزها و سال‌ها است. خب، این فرصت تعطیلات تابستانی می‌تواند فضائی باشد تا خانواده‌ها به دانش‌آموز کمک کنند تا تجربه‌هایی را که در مدرسه کسب نمی‌کند و انجام آن در نظام آموزشی فعلی ما امکانش نیست، در اختیار او قرار دهند.»
وی می‌افزاید: «ما در اینجا مطلق حرف نمی‌زنیم. مثلاً رشته‌های کار و دانش یا فنی و حرفه‌ای، واقعاً فضای تجربه کردن و کار کردن را برای دانش‌آموز فراهم می‌کنند. بعضاً امکاناتی که در برخی هنرستان‌های ما برای کار و تجربه کردن هست، در دانشکده‌های فنی ما نیست. ولی در فضای رشته‌های نظری، این واقعاً می‌تواند مصداق داشته باشد که خانواده‌ها از فرصت تعطیلات تابستان برای هنرآموزی دانش‌آموز در یک حرفه خاص که متناسب با علایق او هم باشد، استفاده کنند. هرچند، همان هنرآموزان هنرستان‌ها و مدارس کار و دانش هم می‌توانند از فرصت تعطیلات تابستان برای ورود به فضای واقعی کار و کسب درآمد و تجربه واقعی، بسیار استفاده کنند. چون فضای هنرستان، هرچه باشد، باز هم با فضای کار واقعی تفاوت دارد و دانش‌آموز نیاز دارد تا با قرارگیری در فضای واقعی کار، تعامل با مشتریان، همکاران و هم‌صنفی‌های خود را از نزدیک لمس و تجربه کند. فرصت تعطیلات تابستان برای این مسئله، یک فرصت بی‌نظیر است.»
پیشنهاد جناب سعدی برای اوقات فراغت تابستان!
سؤال اما این است که خانواده‌ها چقدر برای این مسئله اهمیت قائل‌اند و هنرآموزی فرزندان خود را در کنار تحصیل، مفید می‌دانند؟ در گنجینه فرهنگ و ادبیات غنی و درخشان ما، سخن در این زمینه فراوان است. سخنانی که امروز حقیقتاً باید به زر نوشت و قاب کرد، باید به جان شنید و آویزه گوش نمود! شیخ اجل، سعدی علیه‌الرحمه، در فصل هفتم گلستان با عنوان «در تأثیر تربیت»، حکایتی شیرین در همین زمینه دارد و می‌گوید: «حکیمی پسران را پند می‌داد که جانان پدر هنر آموزید که ملک و دولت دنیا اعتماد را نشاید و سیم و زر در سفر بر محل خطر است؛ یا دزد به‌یکبار ببرد یا خواجه به تفاریق بخورد. اما هنر چشمه زاینده است و دولت پاینده اگر هنرمند از دولت بیفتد غم نباشد که هنر در نفس خود دولت است، هر جا که رود قدر بیند و در صدر نشیند و بی‌هنر لقمه چیند و سختی بیند.» شیخ سپس با این ابیات زیبا، حکایت را کامل می‌کند: «سخت است پس از جاه، تحکم بردن/ خوکرده به ناز، جور مردم بردن/ وقتی افتاد فتنه‌ای در شام/ هرکس از گوشه‌ای فرا رفتند/ روستازادگان دانشمند/ به وزیری پادشاه رفتند/ پسران وزیر ناقص‌عقل/ به گدایی به روستا رفتند.»
درواقع، سعدی که خود از شاگردان و سپس ظاهراً در مقطعی، از اساتید مدارس معروف نظامیه بوده است، به ما هشدار می‌دهد که هنر آموختن و کاربلد بودن، بیش از مدرک، جایگاه و حتی پول، ارزش دارد! چرا که پول و دارایی می‌تواند به حادثه‌ای از بین برود؛ ولی هنری که فرد می‌آموزد، تا همیشه با اوست و می‌تواند وسیله تأمین معاش و جایگاه اجتماعی شایسته او در هر شرایطی باشد. فرصت تعطیلات تابستان برای بسیاری از نوجوانان و دانش‌آموزان، می‌تواند زمان عمل به این پند سعدی باشد. واقعیت این است که متأسفانه بسیاری از والدین به این مهم توجهی ندارند. خوب است به این فکر کنیم که اگر ما واقعاً به این آموزه جناب سعدی عمل می‌کردیم، چقدر از حجم فارغ‌التحصیلان بیکار دانشگاه‌ها در سطح جامعه ما کاسته می‌شد؟
فرصت نوجوانی و جوانی، زمان آموختن و فراگیری فنون مختلفی است که می‌تواند در آینده تأمین‌کننده جایگاه اجتماعی، درآمد و معاش فرزندان ما باشد. چه خوب است خانواده‌ها به این مسئله مهم دقت کنند و برای هنرآموزی فرزندان خود در فرصت تعطیلات تابستانی برنامه داشته باشند.
مزیت مهارت‌آموزی نوجوانان در تابستان
انتخاب شغل مناسب برای تابستان می‌تواند علاوه‌بر تأمین مالی، به توسعه مهارت‌ها و تقویت رزومه فرد برای آینده کاری وی کمک کند. علاوه‌بر این، توسعه مهارت‌های کودکان و نوجوانان در طول تابستان می‌تواند تأثیر عمیقی بر رشد شخصی آنها، چشم‌انداز شغلی آینده و اعتمادبه‌نفس کلی دانش‌آموزان داشته باشد. توسعه مهارت، معنایی فراتر از آموزش مدارس دارد. این مسئله می‌تواند نقش کلیدی در شکل دادن به رشد شخصی، چشم‌انداز شغلی آینده و اعتمادبه‌نفس افراد داشته باشد. توسعه مهارت‌های عملی، خلاقیت، کارآفرینی و رشد جسمی و ذهنی دانش‌آموزان، آنها را آماده می‌کند تا در آینده در پیچیدگی‌های دنیای مدرن بهتر عمل کنند و در تمام جنبه‌های زندگی به کسب موفقیت نزدیک‌تر شوند. افزایش مهارت‌های ارتباطی فرد با قرار گرفتن او در یک محیط کاری واقعی، مزیتی عمومی است که فارغ از نوع فعالیت شغلی انتخاب شده برای تعطیلات تابستانی، می‌تواند نقش مهمی در رشد شخصیت فردی و اجتماعی دانش‌آموزان داشته باشد.
یک پژوهشگر مسائل نوجوانان در همین زمینه می‌گوید: «مهم‌ترین ملاحظاتی که باید رعایت کرد، این است که نوجوان باید در شغل‌های مناسب برای افراد زیر ۱۸ سال فعالیت کند. این مشاغل نباید بر جسم و روان او آثار و پیامد‌های منفی به‌جا بگذارد و باید شرایط رشد و پیشرفت را برای او مهیا کند. بچه‌ها معمولاً دوست دارند کار کنند، اما برخی خانواده‌ها نگاهشان به این موضوع منفی است. نگاه جامعه نیز به کار نوجوان، نگاه کودک کار است؛ کسی که فقیر است و به دلیل نیاز مالی سرکار می‌رود.
درصورتی‌که کار برای نوجوان در یک محیط امن، همان قدر اهمیت دارد که بازی کردن در دوره کودکی!» وی می‌افزاید: «کار کردن در تعطیلات تابستانی، همچون کلاس درس برای نوجوانان است و آنها می‌آموزند به زندگی از دریچه‌ای کاملاً متفاوت نگاه کنند. از سوی دیگر معمولاً مشاغل تابستانی ارزش پول، پس‌انداز و نحوه بودجه‌بندی را به نوجوانان آموزش می‌دهد.
علاوه‌بر خوشحالی از دریافت دستمزد، اشتغال برای سلامت روان و ثبات آنها در آینده مفید است. همچنین به آنها کمک می‌کند تا از پوسته‌ای که ممکن است والدین، آنها را در آن گرفتار کنند، بیرون بیایند، کارها را به‌تنهائی انجام دهند و مهم‌تر از همه یاد بگیرند که چگونه مشکلات خود را حل کنند.»
آسیب‌های فضای مجازی در تعطیلات تابستان
والدین اما چقدر به این مسئله اعتقاد دارند و با آن کنار می‌آیند؟ متأسفانه پاسخ چندان مثبت و راضی‌کننده نیست! آموزش مهارت‌های تاب‌آوری، کنترل خشم، مهارت‌های زندگی، گفت‌وگو کردن، خلاقیت، مدارا و شاد بودن از جمله مسائلی است که می‌تواند با قرارگیری دانش‌آموز در یک فضای کاری واقعی و تحت اشراف والدین، طی تعطیلات تابستانی فراگرفته شود. در گذشته رسم بر آن بود که در فصل تابستان، بچه‌ها به مغازه دوست و آشنا می‌رفتند تا در کنار شاگردی کردن کار و مهارتی را فرابگیرند؛ اما امروز این روش کم‌رنگ شده است و بیشتر خانواده‌ها بسته به سطح اقتصادی‌شان از کلاس‌های تابستانه بخش خصوصی یا نهادهای دولتی استفاده می‌کنند. این در حالی است که بسیاری از دانش‌آموزان و حتی والدین، تابستان را فرصتی برای رهایی از فشارهای درسی و امتحانات می‌دانند. کلاس‌ها تعطیل شده و بیدارشدن‌های زودهنگام معمولاً جای خود را به بیدارشدن با اختیار می‌دهد. گوشی‌های هوشمند در دستان دانش‌آموزان آنها را به فضائی می‌برد که دنیای متفاوتی از مدرسه و کلاس است.
در نگاه اول، این تغییر سبک زندگی برای دانش‌آموزان دلپذیر به نظر می‌رسد. واقعیت اما این است که نبود برنامه‌ریزی مشخص در کنار استفاده بی‌قاعده و بیش از حد از فضای مجازی، می‌تواند باعث احساس بلاتکلیفی، بی‌هدفی و حتی افسردگی در نوجوانان شود.
مخصوصاً در سنین بحرانی بلوغ که فرد نیازمند جهت‌گیری روشن و هدفمند است، رها شدن در میان ساعات بی‌برنامه و گرداب فضای مجازی، می‌تواند عواقب منفی به همراه داشته باشد. کودکان و نوجوانان آسیب‌پذیرترین قشر کاربران اینترنت هستند. اغلب آنها بی‌تجربه، کنجکاو، احساساتی و از همه مهم‌تر «تنها» هستند و درست به همین دلیل هدف خوبی برای مجرمان و تبهکاران اینترنتی محسوب می‌شوند. ایجاد بلوغ زودرس در نوجوانان و اثرات منفی بر رشد طبیعی جسم و روان، گوشه‌گیری و انزوا و بروز افسردگی در نوجوانان و جوانان، بروز رفتارهای عصبی و غیرمتعادل، تپش قلب و بی‌اشتهایی و یا کم‌اشتهایی و رنجور شدن جسم و بی‌میلی به امر تحصیل و فعالیت‌های ورزشی از جمله آسیب‌های جسمی و روحی مرتبط با استفاده بی‌قاعده و بیش از حد نوجوانان از فضای مجازی محسوب می‌شود. امری که شرایط آن در زمان تعطیلات تابستانی کاملاً مهیاست!
یک کارشناس امور تربیتی در همین زمینه به گزارشگر کیهان می‌گوید: «هرگونه فعالیت شغلی و مهارتی دانش‌آموز در فصل تابستان، بدون شک باید تحت اشراف والدین باشد. برخی احساس می‌کنند اگر فرزندشان مثلاً به شغل فروشندگی مشغول شود و درآمد مستقل و اندکی داشته باشد، این چیز بدی است و برای آبروی خانوادگی‌شان افت دارد!
این در حالی است که اصلاً مسئله کم یا زیاد بودن آن درآمد نیست. مسئله این است که این نوجوان به صورت مستقل در یک محیطی که مورد تأیید والدین است، تجربه حضور اجتماعی و مسئولیت‌پذیری داشته باشد. ارتباط برقرار کند و به کسانی که آنها را نمی‌شناسد، پاسخگو باشد. چون دیر یا زود در جامعه با چنین واقعیتی مواجه خواهد شد. این کمترین مزیت فعالیت شغلی دانش‌آموز در تعطیلات تابستانی است که البته انصافاً مزیت کمی هم نیست. برخی والدین فکر می‌کنند نوجوان را همیشه باید زیر بال‌وپر خودشان نگه دارند و مواظبش باشند. درصورتی‌که می‌بینی دانش‌آموز از پدرش بزرگ‌تر شده و اصلاً در خانه، لباس‌های همدیگر را می‌پوشند! ولی خانواده هنوز اجازه نمی‌دهد که این دانش‌آموز حداقل در فصل تابستان یک فعالیت حرفه‌ای و شغلی مستقل داشته باشد. اینها به فرزند ما آسیب می‌زند.»