هنـر و رسانـه ایـران چگونه حماسه حسینی را به نبـرد اخـیر پیوند زدند؟
محمد محمدی
سوگ و حماسه در هم تنید
اربعین امسال، در سال ۱۴۰۴ شمسی، حال‌و‌هوائی متفاوت با تمام سال‌های گذشته دارد. سایه سنگین جنگ اخیر ایران و اسرائیل و پیروزی‌های جبهه مقاومت، این راهپیمایی عظیم مذهبی را به یک صحنه نمایش قدرت فرهنگی و یک همایش بین‌المللی برای آرمان‌های فراتر از زیارت تبدیل کرده است. دیگر صرفاً روایت سوگ و ماتم نیست؛ امسال مسیر نجف تا کربلا، بستر رویش حماسه‌ای است که در آن، هنرمندان و اهالی رسانه، راویان اصلی پیوند میان عاشورای حسینی و نبرد امروز برای آزادی قدس شده‌اند.
از کربلا تا قدس؛ شاه‌بیت هنر مقاومت
شاید بتوان گفت کلیدی‌ترین مضمونی که امسال نبض تپنده تولیدات فرهنگی و هنری بود، ایجاد یک پل مستحکم و معنادار میان «کربلا» و «قدس» است. هنرمندان در تمام رشته‌ها کوشیدند تا این پیام را مخابره کنند که راهپیمایی اربعین، دیگر یک مناسک محدود نیست، بلکه گامی است نمادین در مسیر بزرگ‌تری که به آزادی فلسطین ختم می‌شود. این مفهوم، خود را در شعار نوشته‌ها بر کوله‌پشتی زائران، طرح پوسترها و محتوای سرودهای کنار جاده به وضوح نشان داد.
روایت جاری شهادت؛ از نینوا تا نبرد اخیر
هنر اربعین امسال، «شهادت» را از قاب تاریخ عاشورا خارج کرد و آن را چون رودی خروشان در بستر زمان به تصویر کشید. در گالری‌های عکس، پرده‌خوانی‌ها و نماهنگ‌ها، تصاویر شهدای کربلا در کنار چهره شهدای مدافع حرم و قهرمانان جنگ اخیر نشست. هنرمندان با این همنشینی، این پیام را به مخاطب خود القا کردند که شهادت یک جریان است؛ جریانی سرخ که از نینوا آغاز شده و تا امروز در رگ‌های مدافعان حق جاری است.
ایستادگی در قاب هنر؛
بازتعریف زیبایی‌شناختی مقاومت
یکی از برجسته‌ترین اقدامات اهالی فرهنگ، بازتعریف «مقاومت» نه به عنوان یک مفهوم صرفاً نظامی، بلکه به‌مثابه یک کنش زیبایی‌شناختی و یک فضیلت انسانی بود. صبر خانواده‌های شهدا، امید در چشمان رزمندگان زائر، و ایثار موکب‌داران، همگی به سوژه‌هایی برای خلق آثار هنری تبدیل شدند. هنر امسال نشان داد که مقاومت، در زیباترین شکل خود، در اراده و ایمان انسان‌هایی تجلی می‌یابد که با وجود تمام سختی‌ها، مسیر حق را پی می‌گیرند.
بوم‌ها و پوسترها، راویان تقابل تاریخی
هنرهای تجسمی شاید پرچمدار این حرکت فرهنگی بودند. گالری‌های تهران، مشهد و اصفهان و حتی موکب‌های فرهنگی در عراق، به تسخیر نمایشگاه‌های عکسی درآمدند که روایتی بصری از تقابل تاریخی حق و باطل ارائه می‌دادند. در یک قاب، دست‌های پینه‌بسته یک زائر سالمند و در قاب دیگر، تصویری از مقاومت جوانان فلسطینی به چشم می‌خورد. طراحان گرافیک نیز با خلق پوسترهایی که در آن نمادهای عاشورایی چون «عَلَم» با نماد مقاومت امروز یعنی «چفیه» در هم آمیخته بود، این پیوند را در سطح شهرها و فضای مجازی فریاد زدند.
لنز دوربین‌ها در جست‌وجوی روایت‌های نو
چندین گروه مستندساز، امسال با رویکردی متفاوت به دل جمعیت زدند. دوربین‌های آنها دیگر به دنبال ثبت تصاویر کلی از جمعیت میلیونی نبود؛ بلکه در جست‌وجوی خرده‌روایت‌ها و داستان‌های انسانی بودند. گفت‌وگوی تکان‌دهنده با رزمنده‌ای که از خط مقدم نبرد خود را برای زیارت به کربلا رسانده بود یا ثبت اشک‌های مادری که عکس فرزند شهیدش در جنگ اخیر را رو به گنبد امام حسین(ع) گرفته بود، به تاثیرگذارترین سکانس‌های مستندهای اربعین امسال تبدیل شد.
نوحه‌هایی که رجزخوانی مقاومت شدند
حنجره مداحان و ذوق شاعران اهل‌بیت، امسال به سلاحی فرهنگی بدل شد. نوحه‌ها و مرثیه‌ها رنگ‌و‌بویی حماسی‌تر به خود گرفتند و با اشاره مستقیم به تحولات منطقه، عزاداری حسینی را به یک رجزخوانی علیه دشمنان تبدیل کردند. نماهنگ‌هایی که با ترکیب این نوحه‌های جدید و تصاویر هوائی از راهپیمایی اربعین ساخته شدند، میلیون‌ها بار در شبکه‌های اجتماعی دیده شدند و مرزهای جغرافیایی را درنوردیدند.
تعزیه در غبار معرکه؛
هنر نمایش در خط مقدم فرهنگی
حتی هنر سنتی تعزیه نیز از این تحولات بی‌نصیب نماند. گروه‌های نمایشی در موکب‌های بزرگ مسیر، با اجرای تعزیه و نمایش‌های خیابانی، به روزآمدی این هنر پرداختند. در نسخه تعزیه امسال، «شمر» دیگر تنها یک شخصیت تاریخی نبود، بلکه نمادی از ظلم معاصر بود و یاران امام حسین(ع) در کلام خود، به ایستادگی رزمندگان امروز ادای احترام می‌کردند. این اجراها ارتباطی بی‌واسطه و عمیق با مخاطبی برقرار کرد که خود طعم تقابل با ظلم را چشیده بود.
واژه‌ها در سنگر شعر و داستان
اهالی قلم نیز در این میدان فرهنگی حضوری پررنگ داشتند. شب‌های شعر «روایت مقاومت» با حضور شاعرانی از ایران، عراق، لبنان و یمن، به محفلی برای تبادل فرهنگی و سرودن از آرمان مشترک تبدیل شد. همزمان، فراخوان‌های جمع‌آوری داستان‌های کوتاه از تجربه زیسته مردم در جنگ و سفر اربعین، به شکل‌گیری یک گنجینه ادبی ارزشمند از این برهه تاریخی منجر شد.
رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی؛
نبض تپنده اربعین مقاومت
در این میان، نقش اهالی رسانه و فعالان فرهنگی در فضای مجازی انکارناپذیر بود. پویش‌های هشتگی چون #اربعین_مسیر_قدس به‌سرعت به ترند اول منطقه تبدیل شدند و یک جبهه رسانه‌ای یکپارچه را برای انعکاس پیام اربعین امسال شکل دادند. تولیدات رسانه‌ای از پادکست‌های روایی گرفته تا پوشش زنده تحلیلی در شبکه‌های تلویزیونی، همگی بر یک نقطه متمرکز بودند: اربعین ۱۴۰۴ یک زیارت معمولی نیست.
اربعین، فراتر از یک زیارت؛
تولد یک دیپلماسی فرهنگی نوین
در نهایت، اربعین سال ۱۴۰۴ را می‌توان به عنوان نقطه تولد یک دیپلماسی فرهنگی نوین در محور مقاومت ثبت کرد. این رویداد نشان داد که چگونه یک مناسک مذهبی ریشه‌دار می‌تواند در یک بزنگاه تاریخی، به بستری برای قدرتمندترین بیان فرهنگی، هنری و رسانه‌ای یک ملت تبدیل شود. هنر و رسانه در اربعین امسال، نه در حاشیه، که در متن واقعه ایستادند و ثابت کردند که مسیر آزادی، از دل فرهنگ و باورهای عمیق یک ملت می‌گذرد؛ مسیری که از کربلا آغاز شده و چشم به فردای پیروزی در قدس دارد.