التیام زخم خشکسالی با تدبیر مسئولان و بهره‌گیری از دانش روز
گالیا توانگر- بخش پایانی
اکنون پنجمین سالی است که بخش‌های مختلف کشور در شرایط خشکسالی قرار دارند. ما همچنان کمبود‌های قابل‌توجهی را از سال‌های گذشته به ارث برده‌ایم. هنگامی که بارندگی در یک سال کمتر از میزان نرمال باشد، اثرات این کمبود به‌سادگی از محیط حذف نمی‌شود. وقتی که طبیعت سهم خود را از بارش دریافت نکند، این کمبود‌ها در اشکال مختلفی مانند کاهش سطح آب‌های زیرزمینی ظاهر می‌شوند. در برخی مناطق، مانند اصفهان و همدان، به دلیل برداشت‌های بیش از حد از منابع آبی، این کمبود‌ها حتی به بروز چاله‌ها و فرونشست زمین منجر شده است.
سیده مریم محمدی، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان قم هشدار می‌دهد: «متأسفانه در سال‌های گذشته به‌ویژه در سال جاری، خشکسالی و کم‌آبی، آسیب‌های جدی به زیستگاه‌های طبیعی قم وارد کرده است.»
وی تصریح می‌کند: «یکی از دغدغه‌ها جدی ما در تابستان، در کنار وقوع حریق در زیستگاه‌های طبیعی، مسئله تشنگی حیات‌وحش است که در همین راستا و برای جبران تبعات خشکسالی‌ها در مناطق استان، نیاز آبی حیات‌وحش را با ساحت آبشخور و پمپاژ آب به ارتفاعات تأمین کرده‌ایم.»
افزایش نگرانی‌ها از خشکسالی و کمبود بارش
احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی اظهار می‌دارد: «در حال حاضر، در برخی استان‌ها، ازجمله تهران، خراسان رضوی، البرز، چهارمحال‌وبختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان و خوزستان، کمبود‌های جدی منابع آبی وجود دارد. خشکسالی نه‌تنها از نظر هواشناسی بلکه در ابعاد کشاورزی و هیدرولوژیکی نیز قابل‌مشاهده است. متأسفانه، در برخی مناطق، این بحران به مرحله چهارم خشکسالی، یعنی تأثیرات اقتصادی و اجتماعی، رسیده است که شدیدترین مرحله خشکسالی محسوب می‌شود.»
وی ادامه می‌دهد: «در استان تهران، مسئله خشکسالی حتی در تأمین آب شرب نیز جدی است. اکنون در مرحله سخت خشکسالی قرار داریم و نگرانی‌هایی درباره تأمین کافی آب وجود دارد. ممکن است در آینده با مسئله جیره‌بندی آب مواجه شویم.»
از وظیفه سؤال می‌کنم: «مرحله چهارم یعنی چه؟» وی پاسخ می‌دهد: «بر اساس آمار ثبت‌شده تا اسفند گذشته، میزان بارندگی کشور نسبت به حد نرمال حدود ۳۷.۵ درصد کاهش داشته است. این وضعیت در برخی استان‌ها شدیدتر است؛ برای مثال، در سیستان و بلوچستان و هرمزگان، میزان بارندگی ۷۱ درصد کمتر از میزان مورد انتظار بوده است.»
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی ادامه می‌دهد: «با توجه به اینکه بیش از دو سوم بارندگی‌های سال آینده در فصل زمستان رخ می‌دهد، این مسئله برای استان‌هایی مانند بوشهر، جنوب فارس و هرمزگان بسیار حیاتی است، زیرا زمستان مهم‌ترین فصل بارشی آنها محسوب می‌شود. اما متأسفانه، میزان بارش در این فصل بسیار کمتر از حد معمول بوده و جبران این کمبود در بهار پیش‌رو بعید به نظر می‌رسد. البته این احتمال وجود دارد که مانند سال گذشته، بارندگی‌های سیل‌آسا در سیستان و بلوچستان رخ دهد، اما این نوع بارش‌های ناگهانی و مقطعی، راه‌حلی بلندمدت و قابل‌اتکا برای جبران کمبود بارندگی نیست.» وظیفه خاطرنشان می‌کند: «وضعیت کنونی نگران‌کننده است، زیرا آب یک منبع حیاتی است که جایگزین ندارد و بی‌آبی مسئله‌ای نیست که بتوان به‌سادگی با آن کنار آمد.»
صدای خشکسالی در گلوی کویر
سال‌هاست که در گلوی ترک‌خورده خراسان جنوبی، خشکسالی نفس حیات را گرفته و زمین در انتظار بارانی مانده است؛ اما این فریاد خاموش، نتوانسته دیوار بی‌توجهی در مرکز را بشکند.
در کویری که سال‌هاست به آسمان چشم دوخته، ترک‌های عمیق زمین گواهی بر دهه‌ها بی‌بارانی‌اند و قنوات خاموش، افسانه‌ای محو از گذشته‌ای پربرکت را به یاد می‌آورند. اینجا خراسان جنوبی است؛ سرزمینی که نفس‌هایش به شماره افتاده و تشنگی‌اش در سکوتی عمیق گم شده است.
خشکسالی در خراسان جنوبی مسئله‌ای جدید نیست، چراکه از سال‌ها پیش توسط قصه‌گویان پیر کویر روایت شده و برای کویرنشینان این خطه از کشور، به‌نوعی مشق زندگی شده است.
بارها از رخسار ترک‌خورده خراسان جنوبی گفتیم و گفتند؛ اما گویا فریاد خشکسالی به گوش پایتخت‌نشینان نرسیده تا با تزریق اعتبار به طرح‌های بر زمین‌مانده انتقال آب، حیات را در رگ‌های کویر جاری سازند.
این نقطه مرزی بیش از دو دهه می‌شود که با کمبود باران‌های الهی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. تا چندی پیش پایان این تراژدی به خشک شدن قنوات، مهاجرت زنبورستان‌ها و مهاجرت روستاها ختم می‌شد؛ اما حالا خبرهای ناخوشی را صادر می‌کند.
عباس سارانی، مدیرعامل شرکت آب منطقه خراسان جنوبی با اشاره به وضعیت منابع آبی خراسان جنوبی، می‌گوید: «میانگین افت سطح آب‌های زیرزمینی در سال آبی گذشته به ۲۲ سانتی‌متر رسیده است.»
بنا به گفته سارانی، در این میان، دشت سده با افت ۷۵ سانتی‌متری بیشترین کاهش را تجربه کرده است.
وی با اشاره به وضعیت دشت‌های استان، بیان می‌کند: «از مجموع ۳۵ دشت استان، ۱۴ دشت در وضعیت ممنوعه بحرانی، ۱۲ دشت ممنوعه و ۹ دشت فاقد تخصیص قرار دارند.»
سارانی با بیان اینکه میزان وابستگی استان به منابع آب زیرزمینی ۹۵ درصد است، می‌افزاید: «میزان مصرف آب در بخش کشاورزی ۸۸ درصد در شرب ۹ درصد و سه درصد در صنعت است.»
مدیرعامل شرکت آب منطقه خراسان جنوبی اظهار می‌دارد: «همچنین کسری مخزن استان در سال آبی گذشته به ۱۲۷ میلیون مترمکعب رسیده که بیشترین آن مربوط به دشت بشرویه است.»
وی بیان می‌کند: «میزان بارندگی‌ها از ابتدای سال آبی جاری نسبت به درازمدت ۴۰ درصد کاهش و نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۴۹ درصد کاهش داشته است.»
تنش آبی در روستاها
این روزها نه‌تنها درختان کویر، آب استغاثه می‌کنند، بلکه عطش لب‌های ترک‌خورده کویر در تب بالای استان بیشتر از گذشته احساس می‌شود. خورشید بی‌رحمانه می‌تابد، قنات‌ها یکی‌یکی فرومی‌ریزند، سدها خالی‌اند و روستاها آرام‌آرام از نقشه محو می‌شوند. خشکسالی، دیگر واژه‌ای آماری نیست، بلکه واقعیتی است که کویر هر روز با آن زندگی می‌کند.
حسین توکلی، مدیرعامل شرکت آب‌وفاضلاب خراسان جنوبی با اشاره به گرمای هوای اخیر، بیان می‌کند: «هشت شهر استان در وضعیت تنش آبی به سر می‌برد که با اقدامات ضربتی اعم از حفر چاه‌های جدید، مشکل آب شهری به‌ویژه در بیرجند رفع شد.»
وی خواستار صرفه‌جویی هرچه بیشتر مصرف آب از سوی شهروندان می‌شود و می‌افزاید: «اگر هر شهروندی به میزان ۱۴۰ لیتر آب در شبانه‌روز مصرف کند، با کمبود مواجه نخواهیم شد، اما مصرف بالاتر از این را کنترل خواهیم کرد.»
مدیرعامل شرکت آب‌وفاضلاب خراسان جنوبی با بیان اینکه در نقاط روستایی با توجه به جمعیت شناور در تعطیلات، در وضعیت تنش و یا کمبود آب در برخی نقاط مواجه هستیم، می‌گوید: «با توجه به کاهش شدید آب چشمه‌ها و قنوات، در بخشی از آبیاری درختان هم از آب شرب استفاده می‌شود.»
وی بیان می‌کند: «با توجه به توسعه شهری در راستای نهضت ملی مسکن ممکن است در آینده و درازمدت با چالش‌های آبی و کمبود منابع آبی روبه‌رو شویم.»
حسین توکلی با بیان اینکه از نظر تأمین آب بهتر است ساخت‌های ویلایی به سمت آپارتمان‌سازی سوق پیدا کند، ادامه می‌دهد: «در آینده برای تأمین آب طبس با مشکل روبه‌رو خواهیم شد و در شهر قائن هم منبع تأمین آب مطمئنی وجود ندارد و در حال حاضر ۲۸ پیمانکار تأمین زیرساخت آبی در حوزه مسکن ملی استان فعال هستند.»
ضرورت حفظ گونه‌های گیاهی بومی
عباس گلرو نماینده مردم سمنان، مهدیشهر و سرخه در مجلس، ضرورت حفظ و ارتقای کمی و کیفی فضای سبز به‌ویژه گونه‌های بومی و مقاوم به کم‌آبی را از اولویت‌های دولت و مجلس می‌داند.
وی در بازدید از نهالستان شهید عموزاده سمنان حفظ گونه‌های محلی و بومی را یکی از مهم‌ترین اولویت‌های دولت و مجلس دانسته و تصریح می‌کند: «گونه‌های بومی به دلیل سازگاری با آب‌وهوا، مقاوم بودن در برابر کم‌آبی و همچنین با جذب رطوبت می‌توانند تأثیر زیادی در وضعیت بارندگی منطقه و سمنان نیز داشته باشند.»
وی ضمن تقدیر از دست‌اندرکاران تولید گونه‌های بومی در جهت اجرای طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت در استان سمنان بر مشارکت و همکاری همه‌جانبه فرمانداری‌ها و ادارات در تحقق این طرح تأکید دارد.
در ادامه علیرضا رهایی مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان نیز با تأکید بر اهمیت اجرای طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت می‌افزاید: «تولید نهال سالم و مرغوب از مهم‌ترین برنامه‌های این اداره کل است.»
وی ضمن ارائه گزارشی از روند تولید نهال در راستای اجرای این طرح مردمی، اضافه می‌کند: «در راستای این طرح مردمی طی چهار سال ۱۰ میلیون اصله نهال در این منطقه، تولید و در عرصه‌های منابع طبیعی و اراضی مستعد کاشته می‌شود.»
رهایی می‌افزاید: «از مهم‌ترین گونه‌های گیاهی بومی و سازگار با منطقه که در این نهالستان‌ها تولید می‌شود، می‌توان به اکالیپتوس، صنوبر، سرو نقره‌ای، سرو خمره‌ای، توت، زیتون تلخ، عرعر و سایر گونه‌های مستعد کاشت در منطقه اشاره کرد.»
زخم فرسایش بادی بر تن کویر
علیرضا نصرآبادی، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی در جمع رسانه‌ها، می‌گوید: «در حال حاضر ۳۶ درصد عرصه‌های طبیعی استان تحت عنوان اراضی بیابانی و حدود ۵۰ درصد تحت عنوان مراتع کم‌تراکم بیابانی دسته‌بندی می‌شوند.»
علیرضا نصرآبادی با بیان اینکه ۴.۸ میلیون هکتار از اراضی استان تحت‌تأثیر فرسایش بادی هستند، می‌گوید: «از این میزان، ۲.۱ میلیون هکتار به‌عنوان کانون بحرانی فرسایش بادی شناسایی شده‌اند که در تمام شهرستان‌ها پراکنده هستند.»
به گفته وی، فرسایش بادی سالانه خساراتی بالغ بر ۸۴۵ میلیارد ریال به زیرساخت‌ها، اراضی کشاورزی، مناطق مسکونی و صنعتی وارد می‌کنند.
نصرآبادی با اشاره به پدیده گردوغبار در استان، می‌گوید: «ذرات معلق گردوغبار می‌توانند تا ارتفاع ۶ کیلومتر بالا رفته و تا فاصله ۶ هزار کیلومتر جابه‌جا شوند.»
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی ادامه می‌دهد: «این امر موجب کاهش دید، کاهش تولیدات کشاورزی تا ۳۰ درصد و افزایش بیماری‌های تنفسی مانند آسم، مننژیت و بیماری‌های ویروسی می‌شود.»
وی با اشاره به راهکارهای مقابله با گردوغبار، می‌افزاید: «مدیریت صحیح منابع آب‌وخاک، احیای پوشش گیاهی، ایجاد کمربندهای سبز شهری، توسعه زیرساخت‌های بهداشتی، اجرای طرح‌های بیولوژیکی، افزایش آگاهی عمومی و استفاده از دانش بومی، از مهم‌ترین روش‌های مقابله با این پدیده است.»
با توجه به شرایط پیش‌رو به نظر می‌رسد باید در اجرای طرح تأمین و انتقال آب از دریای عمان و خلیج‌فارس به فلات مرکزی ایران بیش از این تسریع شود. علاوه بر این شهروندان با صرفه‌جویی در آب، استان را در شرایط بهتری به لحاظ میزان آبی قرار دهند.