کارکردهای دین در حـوزه اخلاق
رشد و پیشرفت اخلاقی انسان از اهداف اصلی ادیان الهی، به‌ویژه اسلام، است. پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) هدف اصلی رسالت خود را تکمیل فضائل اخلاقی معرفی کرده است(۱) و قرآن‌کریم بر پالایش درون و تزکیه نفس تأکید فراوان دارد و حتی گاه آن را مقدم بر تعلیم می‌داند.(۲) از این نظر، تبیین نقش و کارکردهای دین وحیانی در رشد و تکامل اخلاقی مفید و ضروری است.(۳) لذا در ادامه به برخی کارکردهای دین برای رشد و تعالی اخلاق اشاره می‌شود.
تصحیح انگیزه و نیت
نیت، باطن و حقیقت عمل است(4) و به عمل، ارزش اخلاقی می‌دهد.(5) از این نظر، صِرف خوب بودنِ ظاهر عمل کافی نیست؛ انگیزه فاعل نیز باید درست باشد تا عمل ارزشمند شود. این انگیزه باید معطوف به کسب رضایت خدا باشد؛(6) چراکه راه کسب رضایت او، همان راه سعادت و خوشبختی است. انگیزه‌های دیگر مانند پیروی از هوس‌ها یا دنیاطلبی،(7) هیچ سودی برای زندگی ابدی انسان ندارند.
شناساندنِ موانع تکامل اخلاقی
دین وحیانی موانع تکامل اخلاقی را به دو دسته کلی تقسیم می‌کند:
- موانع شناختی که باعث ضعف یا انحراف فکری می‌شوند؛ مانند اعتنای بیش از حد به محسوسات،(8) تقلید نکوهیده و بدون پشتوانه عقلی(9) و پیروی از ظن و وهم.(10)
- موانع گرایشی و تمایلات نادرست که بُعد حیوانی را تقویت و بُعد انسانی را تضعیف می‌کند؛ مانند استکبار و خودپسندی،(11) دنیاگرایی و ثروت‌گرایی،(12) دستیابی به مقام و موقعیت اجتماعی.(13)
شناخت موانع و کنار نهادن آنها، نقش بسزایی در رشد اخلاقی انسان دارد. از این نظر نیز دین بر رشد اخلاقی مؤثر است.
تأثیر عمل اختیاری انسان
قرآن و روایات، رابطه‌ای تکوینی بین اعمال اختیاری انسان و سعادت یا شقاوت او را بیان می‌کنند. از این نظر، سعادت و شقاوت، نتیجه مستقیم خودِ عمل است، نه پاداش یا مجازات جداگانه الهی.(14) توجه به این حقیقت نیز در اخلاقی زیستن مؤثر است.
گزینش لذت بهتر و پایدارتر
وحی، انسان را به گزینش لذت‌های برتر و پایدارتر فرامی‌خواند. لذت‌های مادی، زودگذر و اغلب همراه با رنجند، اما لذت‌های معنوی و خوشی‌های اخروی، پایدار و ابدی هستند.(15) بنابراین، بسنده کردن به لذت‌های دنیوی، مایه خسران و حسرت است.(16)
حس مهربانی و مسئولیتپذیری
دین، خدا را با صفاتی مانند مهربانی و عدالت معرفی می‌کند و انسان را به الگوبرداری از این صفات تشویق می‌نماید که نتیجه آن، مهرورزی بیشتر و عادلانه زیستن است. همچنین، اعتقاد به نظارت همیشگی خدا، حس مسئولیت درونی را تقویت می‌کند که نتیجه آن، پایبندی بیشتر به اصول اخلاقی به خاطر کسب رضایت خدا است.
نظام کیفر و پاداش اخروی
اعتقاد به زندگی پس از مرگ، ضمانت اجرائی اخلاق است. باور به تأثیر مستقیم اعمال انسان در سرنوشت اخروی، انگیزه‌ای نیرومند برای رفتار اخلاقی ایجاد می‌کند. پاداش نیکوکاران و کیفر بدکاران در جهان آخرت، همواره در تعالیم وحیانی تأکید شده است.(17)
الگوسازی برای اخلاقی زیستن
برای اخلاقی شدن انسان و جامعه، شناخت خوبی‌ها و بدی‌ها کافی نیست؛ بلکه به الگوهای عملی نیز نیاز است. وجود این الگوها، مانند پیامبران و اولیای الهی در قرآن، انگیزه زیستن اخلاقی را تقویت کرده و توهم «دستیابی به فضایل، غیرممکن است» را از بین می‌برد. این الگوها به انسان در تحمل سختی‌های مسیر صحیح یاری می‌رسانند.(18)
نتیجه‌گیری
بنا‌بر آنچه گذشت روشن می‌شود که دین و اخلاق اگرچه از جهاتی از هم متمایزند، اما دین از طریق ترسیم اصول عقیدتی مثل اعتقاد به خدا و جهان پس از مرگ، اهمیت نیت و انگیزه در رفتارهای اخلاقی، الگوسازی و... نقش بسزایی در رشد اخلاقی انسان در دو ساحت فردی و جمعی دارد.
پی‌نوشت‌ها:
1- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، 1403 ق، ج 16، ص 210. 2- آل‌عمران، آیه 164. 3- نجارزادگان، فتح‌الله، رهیافتی بر اخلاق و تربیت اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، 1386 ش، ص 20. 4- طوسی، محمدحسن، تهذیب الاحکام، تحقیق حسن موسوی خرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407 ق، ج 4، ص 186. 5- بقره، آیه 284. 6- همان، آیه 272. 7- قصص، آیه 83. 8- فرقان، آیه 21. 9- بقره، آیه 170. 10- یونس، آیه 36. 11- قصص، آیه 83. 12- یونس، آیه 7. 13- منافقون، آیه 8. 14- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1390 ق، ج 6، ص 376-377. 15- اعلی، آیه 17. 16- یونس، آیات 7-9. 17- زلزال، آیات 7-8. 18- احزاب، آیه ۲۱.
حسین زارعی