تأثیر جنگ 12روزه بر شعر و ادبیات
آرش فهیم
اولین گروه از اهالی فرهنگ و هنر که به تهاجم رژیم صهیونیستی به ایران واکنش نشان دادند، شاعران و اهالی ادبیات بودند. خباثت دشمن صهیونی و ازخودگذشتگی گروه‌های مختلف دفاعی و مردمی و مظلومیت و شجاعت ملت ایران در مقابل این حملات، سوژه این شعرها بود. اما درباره تأثیر عمیق‌تر این جنگ بر شعر و ادب فارسی و مسئولیت شاعران در شرایط فعلی کشور و فضای ادبی در ایران، سراغ استاد رضا اسماعیلی از شاعران پیشکسوت که در حوزه نقد شعر نیز فعالیت گسترده‌ای داشته رفتیم و گپ کوتاهی زدیم.
***
کیهان: ابتدا نگاه و توصیف خاص‌تان به عنوان یکی از اساتید شعر انقلاب را از جنگ اسرائیل علیه کشورمان بفرمایید. به عنوان یک شاعر چه حس و برداشتی از این جنگ داشتید؟
اسماعیلی: جنگ ایران و اسرائیل، مصداق بارز جنگ «حق و باطل» است. خداوند در آیه ۵۵ سوره نور می‌فرماید: «خداوند به كساني كه از شما ايمان آورده و اعمال صالح انجام داده‌‌اند وعده مي‌دهد كه آنها را قطعاً خليفه روي زمين خواهد كرد، همان‌گونه كه پيشينيان را خلافت روي زمين بخشيد... و خوف و ترس آنها را به امنيت و آرامش مبدل مي‌كند...»
حمله رژیم کودک‌کش اسرائیل به ایران، بی‌هیچ تردیدی حمله‌ای تجاوزکارانه و محکوم بود. این تجاوز از نظر هر انسان آزاده و وطن‌دوستی محکوم است.این جنگ نیز مثل جنگ هشت ساله ایران و عراق، جنگی تحمیلی بود. در برابر این تجاوز آشکار، مقابله و دفاع از تمامیت ارضی ایران حق مشروع ما بود که به لطف خدا و با پشتیبانی ملت نجیب و سربلند ایران، نیروهای مسلح پاسخ قاطع و قدرتمندی به دشمن متجاوز دادند.
کیهان: شاعرانه‌ترین لحظه جنگ امسال برای شما چه لحظه‌ای بود؟
اسماعیلی: اتحاد، همدلی و همبستگی ملی، شاعرانه‌ترین و افتخار آفرین‌ترین اتفاقی بود که در این جنگ شاهد آن بودیم که باید آن را حفظ کنیم. وظیفه اهل قلم در این شرایط دشوار و سرنوشت‌ساز، ایستادن در کنار ملت، روشنگری، دعوت به اتحاد ملی، همدلی و همبستگی و کنار گذاشتن اختلافات
است.
کیهان: تأثیر جنگ ۱۲روزه بر جریان شعر و ادب فارسی چه بود؟ چه نقاط عطفی در این زمینه شکل گرفت؟
اسماعیلی: سرودن اشعاری با مضمون «میهن‌دوستی» و دعوت به مقاومت و پایداری در مقابل دشمن جنایتکار، روشن‌ترین پیامی بود که در قالب شعرهای ملی- میهنی عرضه شد. در طول این جنگ ۱۲روزه، مردم ایران- فارغ از گرایش‌های سیاسی- هوشمندانه در کنار هم ایستادند و برای حفظ تمامیت ارضی ایران یکصدا شدند.
کیهان: چه اشعار یا ابیاتی در بین اشعاری که خواندید یا شنیدید در ذهن‌تان باقی‌مانده؟
اسماعیلی: در طول جنگ ۱۲روزه ایران و اسرائیل، این مصرع که سروده یکی از شاعران جوان روزگار ماست، در ذهن من خوش نشست: «خدا کند که بمیرم، وطن‌فروش نباشم».
من نیز در حال و هوای روزهای جنگ این بیت را سرودم:
گر ببارد سنگ و آتش از دهان آسمان
مرگ‌مان باد از وطن، از خاک ایران بگذریم
در این روزها، انصافاً اصحاب فکر و فرهنگ
- به خصوص شاعران- به وظیفه خود خوب عمل کردند که باید به آنان دست‌مریزاد و آفرین گفت.
کیهان: آیا جریانی تحت عنوان شعر ضدصهیونیستی و ضدآمریکایی در ایران داریم؟
اسماعیلی: این جریان از قبل از انقلاب آغاز شده بود. پیش از انقلاب شاعران زیادی به سرودن اشعار ضدآمریکایی روی آورده بودند که از جمله آنان می‌توان به دکتر شفیعی کدکنی اشاره کرد. بعد از انقلاب نیز با نام‌گذاری «روز قدس»، شاعران در دفاع از فلسطین به سرودن اشعار ضدصهیونیستی روی‌آوردند.
کیهان: تحت تأثیر این جنگ، فضای جامعه ایران دچار تغییراتی شد، ازجمله همبستگی ملی تقویت شد، ارزش‌های انقلابی و ایثارگری و ازخودگذشتگی بین مردم برجستگی یافت و... به نظرتان شاعران چگونه می‌توانند این فضا را استمرار ببخشند یا تقویت کنند؟
اسماعیلی: بله، این اتفاق، اتفاق مبارک و خجسته‌ای بود. باید تلاش کنیم «همبستگی ملی» را که یکی از بزرگ‌ترین دستاوردهای جنگ ۱۲روزه بود حفظ کنیم. برای تحقق این مهم باید همه دلسوزان و خیرخواهان ایران اسلامی را به مشارکت و حضور در صحنه دعوت کنیم.
در هر خانواده‌ای اختلاف وجود دارد، ولی وقتی پای دشمن خارجی در میان است، باید همه اختلافات را کنار بگذاریم و یکصدا پشت ایران بایستیم.
کیهان: یکی از اتفاقات تحت تأثیر این فضا، تلفیق اشعار و نوحه‌های مذهبی و عاشورایی با اشعار و سرودهای ملی و میهنی بود. مثل مداحی‌هایی که با الهام و اقتباس از سرودهای «ای ایران» و «ایران سرای» امید خوانده شد. نظر و تحلیل‌تان درباره این اتفاق به طور خاص، خواندن سرودهای ملی در قالب نوحه و مداحی چیست؟
اسماعیلی: من در گذشته نیز در یادداشت‌های بسیاری که در نقد شعر دینی و آیینی روزگارمان نوشته‌ام، به این مهم اشاره کرده‌ام که نوحه و مداحی باید به اقتضای شرایط حاکم بر جامعه و متناسب با تحولات اجتماعی؛ سیاسی پوست‌اندازی کند.
توجه مداحان و ذاکران اهل‌بیت در روزهای جنگ به مضمون ایران و وطن‌دوستی در قالب نوحه‌های مذهبی و عاشورایی قابل ستایش است. با توجه به تأکید مقام معظم رهبری، این امر در آینده نیز باید استمرار پیدا کند و به بوته فراموشی سپرده نشود.
در آموزه‌های دینی آمده است که عشق به وطن نشانه ایمان است: «حُبُّ الوَطَنِ مِنَ الْایمانِ». ضرورت امروز جامعه ما، تحقق بخشیدن به این آرمان مقدس است.
کیهان: در پایان اگر نکته قابل ذکر دیگری به نظرتان می‌رسد، بفرمایید!
اسماعیلی: عشق به وطن در خون ملت ایران است. به شهادت تاریخ، ایرانی هیچ‌گاه در مقابل تجاوز دشمن سر خم نکرده و ساکت ننشسته است.
از آغاز تجاوز اسرائیل تا به امروز، گروه‌های سیاسی، جامعه فرهنگی، و اصحاب فکر و فرهنگ هم‌صدا با مردم این تجاوز را محکوم کرده و به صراحت گفته‌اند که «تا پای جان» پای ایران می‌ایستیم.
مردم می‌دانند که ما در وضعیت جنگی هستیم و هوای همدیگر را دارند. ما در جهان تنهائیم و در این شرایط سخت، باید تکیه‌گاه هم باشیم. چنانکه فیض کاشانی در غزلی به زیبایی این مضمون انسانی را به تصویر کشیده است:
بیا تا مونس هم، یار هم، غمخوار هم باشیم
انیس جان غم فرسوده بیمار هم باشیم
شب آید شمع هم گردیم و بهر یکدیگر سوزیم
شود چون روز، دست‌و‌پای هم، در کار هم باشیم
دوای هم، شفای هم، برای هم، فدای هم
دل هم، جان هم، جانان هم، دلدار هم باشیم
به هم یک تن شویم و یکدل و یکرنگ و یک پیشه
سری در کار هم آریم و دوش بار هم باشیم
حیات یکدیگر باشیم و بهر یکدیگر میریم
گهی خندان ز هم، گه خسته و افکار هم باشیم