فصل داغ آشتی با کتاب فرصتی برای تعالی اندیشه
فائقه بزاز - بخش پایانی
تابستان با اوقات فراغتش برای ما جلوه‌گری می‌کند. روزهای این فصل، بلند و طولانی است و غلبه روز بر کوتاهی شب ایام را برای بالا رفتن کیفیت کارها فراهم می‌کند. به‌ویژه که تابستان فرصتی برای دانش‌آموزان و دانشجویان فراهم آورده تا بر صفحات کتاب‌های متنوع تورقی کنند.
روزهای بلند تابستان فرصتی برای افزایش سرانه مطالعه است. به‌ویژه که نوجوانان و جوانان با یک فاصله معنی‌دار مواجه می‌شوند. فاصله‌ای میان دو سال تحصیلی و کاهش مهارت‌های ذهنی و تحصیلی، برای همین مطالعات تابستانی نقش مهمی در حفظ و تقویت توانایی‌های تحصیلی دارد. برخی کارشناسان معتقدند اگر ساعتی برای مطالعه میان دروس و واحدهای تابستانی و حتی در جدول کلاس‌های سال تحصیلی و به‌صورت موظف نیز تعبیه شود، می‌تواند نقش مؤثری در جذب دانش‌آموزان و دانشجویان به مطالعه داشته باشد.
در طرح‌های تابستانی مدارس، برنامه‌ها جایگزین فضای خشک و بی‌روح کلاس‌های درسی می‌شوند تا با ایجاد شوق و انگیزه مهارت‌آموزی‌های تازه‌ای پیش‌روی دانش‌آموزان قرار داده شود، فضائی كه می‌تواند در طول سال تحصیلی با كمی تفاوت تكرار شود.
راهکارهای انگیزشی برای رواج کتاب‌خوانی
همان‌گونه که در شماره قبل گفتیم کتابخانه‌های مدارس یكی از شاخص‌های ترویج فرهنگ مطالعه در جامعه هدف است كه می‌تواند نقش یك محرك در تقویت قوه تفكر و خلاقیت دانش‌آموزان داشته و در عصر اطلاعات آنان را به سمت مطالعه و آشنایی بیشتر با فضاهای رسانه‌ای و تشخیص اطلاعات درست از غلط فضای مجازی سوق دهد.
این فضاها اگرچه در طول سال تحصیلی در اختیار دانش‌آموزان قرار دارند؛ اما زمان فراغت و برنامه‌های تابستانی با رویكردی متفاوت می‌توانند مطالعه انگیزشی را جایگزین مطالعه امتحانی كنند.
سیما محمدزاده، مربی و فعال فرهنگی در این باره
می‌گوید: «برگزاری مسابقه‌های کتاب‌خوانی در تابستان از مهم‌ترین و بهترین راه‌های ایجاد شوق و انگیزه برای مطالعه است. این روزها به واسطه گسترش فضای مجازی و شیوع گسترده بازی‌های رایانه‌ای، ذهن كودكان، نوجوانان و جوانان درگیر پدیده‌های جدید و نوظهور شده است، اما برنامه‌های تابستانی مهیج با محوریت مطالعه و کتاب‌خوانی می‌تواند این نسل و نهایتاً مردمان آینده را از فضای تخیلی خارج كند.»
با این اوصاف در حال حاضر کتابخانه‌های مدارس و برنامه‌های تابستانی بخشی از امكانات فرهنگی برای غنی‌سازی اوقات فراغت به شمار می‌روند كه در فصل تابستان می‌توانند همراه و همگام با كودكان و نوجوانان روزهای پرثمری برای آنان رقم بزنند.
کارشناسان این عرصه معتقدند در نگرش نظام‌یافته به آموزش‌وپرورش، كتابخانه از جمله نیازهای اساسی است و در صورت حذف یا عملكرد ضعیف آن، آموخته‌های نسل آینده كمتر از حد انتظار خواهد بود. برای ترویج فرهنگ مطالعه در بین دانش‌آموزان و خانواده‌ها كه جامعه هدف اصلی آموزش‌وپرورش را تشكیل می‌دهند باید کتابخانه‌های مدارس را تقویت كرد ضمن آنكه کتابخانه‌های سیار در طول سال تحصیلی و تابستان همراه و همگام كودكان و نوجوانان شوند.
انس گرفتن دانش‌آموزان در خانه و مدرسه با كتاب، اثراتی چون مدیریت زمان، هدف‌گذاری، رعایت اولویت‌ها در كارها، تلاش برای یادگیری و قرار گرفتن كتاب در فهرست نیازهای ضروری خانواده ایرانی را در پی دارد. ضمن اینکه با ایجاد انگیزه مطالعه كتاب در بین دانش‌آموزان درواقع زمینه سوق دادن دانش‌آموزان به منابع تغذیه و خوراک ذهنی فراهم می‌آید.
بیشترین سطح مطالعه تصویری سهم بچه‌های امروز
«مسئله عدم اقبال مطلوب به کتاب را باید در کتاب جست‌وجو کرد نه در مخاطب. کتاب امروزی اگر نتواند با جذابیت‌های فضای رسانه رقابت کند حتماً عقب خواهد ماند.» این جمله را محمدحسین صلواتیان، مدیر مسئول کیهان بچه‌ها در گفت‌وگو با خبرنگار کیهان می‌گوید.
تصویرگر و کارشناس هنری در ارتباط با چگونگی نهادینه کردن فرهنگ خواندن در کودکان معتقد است: «تعریف کودک امروز، با کودکان نسل‌های پیشین متفاوت است. کودکان امروزی در شرایطی زیست می‌کنند و پرورش می‌یابند که در تمامی دوران تاریخ بشر چنین شرایطی وجود نداشته. کودکان امروزی از بدو تولد با پدیده‌هایی رو‌به‌رو هستند که با ادراکات ذهنی، دریافت آگاهی، ارتباط و تأثیرپذیری مرتبط می‌شوند. شاید نیاز باشد بین مطالعه و کتاب‌خوانی تفاوت قائل شویم. بچه‌های امروزی بیشترین سطح مطالعه به‌ویژه مطالعه تصویری را دارند. هدفمند نبودن و پراکندگی مطالعه موضوعی است که موجب کم‌ثمر بودن آن می‌شود. جهت دادن به مطالعات کودکان مهم‌ترین کاری است که باید صورت بگیرد.»
این نویسنده درباره وضعیت کتاب‌خوانی میان نوجوانان و جوانان و اینکه آیا کتاب در تقابل با رسانه‌های نوپدید و شبکه‌های اجتماعی به انزوا رفته است، به خبرنگار کیهان می‌گوید: «مسئله عدم اقبال مطلوب به کتاب را باید در کتاب جست وجو کرد، نه در مخاطب. کتاب امروزی اگر نتواند با جذابیت‌های فضای رسانه رقابت کند، حتماً عقب خواهد ماند.»
صلواتیان، فعال حوزه کودک‌ونوجوان در پاسخ به اینکه نقش خانواده در عمق بخشیدن به فرهنگ کتاب‌خوانی چگونه است عنوان می‌کند: «خانواده به‌عنوان مهم‌ترین نهاد اجتماعی از بعد فرهنگی برخوردار است. سطح کتاب‌خوانی و مطالعه، از لحاظ کیفیت و کمیت نسبت مستقیم با رویکرد فرهنگی خانواده دارد.»
پای آموزش‌وپرورش را به این موضوع باز نکنیم
صلواتیان، کارشناس فرهنگی در پاسخ به این سؤال که مدرسه چه میزان در شکل گرفتن فرهنگ کتاب‌خوانی مؤثر است؟ و آیا بهتر نیست آموزش‌وپرورش به جای برخی دروس که ممکن است کم‌فایده باشند یک ساعت از کلاس‌های دانش‌آموزی را به خواندن کتاب اختصاص دهند، به خبرنگار کیهان می‌گوید: «من ترجیح می‌دهم پای آموزش‌وپرورش را به این موضوع باز نکنیم و تأکید می‌کنم اگر بخواهیم بچه‌ها، مطالعه را کنار بگذارند بهترین راه این است که به عنوان تکلیف درسی و فعالیت مدرسه‌ای مطالعه را برایش تعریف کنیم.» وی در ارتباط با اینکه آیا خواندن کتاب‌های معمولی و سرگرم‌کننده می‌تواند مطالعه محسوب شود یا اتلاف وقت است، اظهار می‌دارد: «مطالعه کم‌محصول و بی‌ثمر محسوب می‌شود و صرفا می‌تواند زمینه‌ای برای عادت به مطالعه شود.»
مدیرمسئول کیهان بچه‌ها در جواب به این سؤال که آیا خواندن مجلات مصور چقدر می‌تواند زمینه را برای عادت به خواندن کتاب‌های فکری در آینده کودک عمل کند؟ در کیهان بچه‌ها چه میزان و به چه صورت به پایه‌گذاری فرهنگ کتاب‌خوانی در کودکان پرداخته می‌شود، عنوان می‌کند: «کیهان بچه‌ها در حد ظرفیت خود تلاش کرده که کتاب‌های خواندنی و خوب را معرفی کند. بهره‌گیری از ادبیات امروزی و محتوای مورد علاقه مخاطب امروزی در برنامه‌های اصلی ما قرار دارد.»
کتاب خوب و خواندنی بلکه خوردنی کم نیست
صلواتیان در بیان این نکته که کتاب قصه‌های خوب برای بچه‌های خوب کتابی است که در آن برهه زمانی توانسته نظرها را به خود جلب کند و حضرت آقا هم به تأثیرگذاری این کتاب در آن مقطع اشاره داشته‌اند، و در پاسخ به این سؤال که در این مقطع زمانی، شما کدام کتاب‌ها را برای نسل نوجوان توصیه می‌کنید، می‌گوید: «کتاب خوب و خواندنی بلکه خوردنی کم نیست. مجموعه کتاب‌های آقای محمد میر کیانی، به‌ویژه قصه ما مثل شد، ماجرای دشت مرموز، قصه‌های کمال، قصه‌های بی‌دانه و... و مجموعه سرگذشت استعمار آقای مهدی میر کیایی را پیشنهاد می‌کنم.»
مدیرمسئول کیهان بچه‌ها در پایان در مورد تأثیر کتاب‌های صوتی بر کودک عنوان می‌کند: «به‌هرحال هر محصول فرهنگی جایگاه خودش را دارد. کتاب‌های شنیداری برای بچه‌های امروزی جذابیت دارد. به‌ویژه اگر هنرمندانه اجرا شود.»
مطالعه تابستانی تقویت مهارت فکری
برای سال تحصیلی جدید
تحقیقات نشان می‌دهد که در طول تعطیلات تابستانی، اکثر دانش‌آموزان به‌ویژه دانش‌آموزان ضعیف‌تر دچار کاهش مهارت‌های ذهنی و تحصیلی می‌شوند. افزایش مدت‌زمان استفاده از صفحات نمایش و دوری کامل از درس و کتاب می‌تواند باعث رخوت و تنبلی جسمی و ذهنی دانش‌آموزان شود. مطالعه تابستانی برای دانش‌آموزان پایه‌های بالاتر، اهمیت بیشتری نیز دارد. زیرا این کار می‌تواند به موفقیت بیشتر در آزمون‌های سرنوشت‌ساز پیشرو کمک کند.
اما مطالعات منظم در ایام تابستان می‌تواند سبب بروز نتایجی مثبت شود که عبارت‌اند از:
کاهش فشار اضطراب؛ مطالعه در تابستان، فشار کمتری به دانش‌آموزان وارد می‌کند. مطالعه تابستانی در واقع تنها چیزی است که فرزند شما واقعاً روی آن تمرکز می‌کند؛ زیرا نیازی به حضور در مدرسه، انجام تکالیف و شرکت در کلاس‌های فوق‌برنامه مدرسه نیست. علاوه بر این اگر دانش‌آموزان در طول هفته چند ساعت را به مطالعه اختصاص دهند، در سال تحصیلی جدید با فشار درسی و خستگی ذهنی کمتری مواجه خواهند شد.
در تقویت مهارت‌های تحصیلی مؤثر است. اغلب دانش‌آموزان در یک یا چند مبحث ضعیف‌تر از بقیه دروس عمل می‌کنند. ممکن است فرزند دانش‌آموز شما در روخوانی ضعیف باشد یا در محاسبات ریاضی و فرمول‌های فیزیک مشکل داشته باشد. در هر صورت، در پایان سال تحصیلی دقیقا متوجه نقطه ضعف‌های او خواهید شد. اختصاص دادن زمان مطالعه تابستانی به مرور و تکرار دروس مورد نظر می‌تواند عملکرد تحصیلی فرزند شما در سال جدید را تقویت کند و همچنین اعتماد به نفس او را افزایش دهد.
بااین‌حال مطالعه تابستانی فقط مختص دانش‌آموزان ضعیف و متوسط نیست. حتی دانش‌آموزان زرنگ و معدل بالا نیز می‌توانند از این زمان برای آشنایی با دروس پیشرو در سال تحصیلی جدید استفاده کنند.
کمک به حفظ عادت مطالعه
ترک کردن عادت مطالعه منظم، مشکل رایج تمام دانش‌آموزان در ابتدای شروع سال تحصیلی است. بازگشت به روال عادی و منظم مطالعه، چندین هفته زمان می‌برد و فشار جسمی و فکری زیادی به دانش‌آموزان وارد می‌کند. با دنبال کردن یک برنامه مطالعه تابستانی، فرزند دانش‌آموز شما به راحتی با برنامه تحصیلی مدرسه هماهنگ خواهد شد و می‌تواند در کمترین زمان ممکن، خود را با آن وفق دهد.
در بهبود عملکردهای ذهنی و فکری نقش دارد. مطالعه جزو مؤثرترین فعالیت‌های ذهنی دانش‌آموزان محسوب می‌شود و حذف کامل آن برای حداقل دو ماه می‌تواند از جهات مختلف بر عملکرد مغز آنها تأثیر منفی بگذارد. مطالعه تابستانی منظم به حفظ و تقویت تمرکز و توجه، بهبود مهارت‌های شنیداری و گفتاری، تقویت مهارت‌های تفکر و حل مسئله، افزایش دایره لغات و بهبود مهارت‌های خواندن و نوشتن کمک می‌کند.
در پایان می‌توان گفت: هنگامی که بحث مطالعه تابستانی به میان می‌آید، اغلب ما به مطالعه کتاب‌های درسی فکر می‌کنیم. اما فرزند دانش‌آموز شما می‌تواند از مزایای مطالعه آزاد تابستانی نیز بهره‌مند شود. درحالی‌که بهتر است مطالعه موضوعات درسی در اولویت قرار گیرد؛ اما مطالعه کتاب‌های غیردرسی با موضوعات آزاد نیز سبب تقویت قوه تخیل، مهارت درک مطلب، بهبود مهارت‌های نوشتاری و دستور زبان، گسترش دایره لغات و کشف استعدادها و علایق می‌شود.
مطالعه تابستانی به این معنا نیست که دانش‌آموزان در تعطیلات تابستان هر روز چندین ساعت کتاب‌های درسی یا غیردرسی بخوانند و فرصتی برای استراحت و تفریح نداشته باشند، بلکه به معنای داشتن یک‌روال منظم برای مطالعه است؛ به‌طوری‌که به تقویت تمرکز و توجه و همچنین پر کردن اوقات فراغت آنها به شیوه‌ای هدفمند و مثبت کمک کند.