روزهای داغ تابستان و عارضه سـکته گرمـایی

گالیا‌ توانگر

تابستان‌های شهری هر سال گرم‌تر از قبل می‌شوند و بررسی داده‌های سال‌های اخیر نشان داده که دمای محیط در مناطق پر از ساختمان و خیابان، به‌مراتب بالاتر از زمانی است که این فضاها پوشیده از باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی بودند. این افزایش دما نه‌تنها مصرف انرژی برق را برای خنک ‌کردن محیط افزایش می‌دهد، بلکه به اتلاف بیشتر منابع تجدیدناپذیر مانند آب نیز منجر می‌شود.
بسیاری از شهرهای بزرگ مانند تهران، سقف‌ها و خیابان‌ها به رنگ‌های تیره طراحی شده‌اند که این سطوح تیره تقریباً نیمی از مساحت شهر را شامل می‌شوند. این رنگ تیره توان جذب گرمای زیادی از خورشید را دارد و آن را در خود نگه می‌دارند. به این پدیده جزیره گرمایی شهری یا جزیره حرارتی شهری گفته می‌شود. 
جزیره گرمایی باعث افزایش دمای مناطق مسکونی بین 2 تا 15 درجه سانتی‌گراد می‌گردد. این افزایش دما نه‌تنها مصرف انرژی برای خنک کردن ساختمان‌ها را بالا برده، بلکه موجب آلودگی بیشتر جو و تولید گازهایی نظیر ازن و ترکیبات مضر گوگردی از سوخت‌های فسیلی می‌شود.
برای مقابله با این مشکل و کاهش تأثیرات جزایر گرمایی، استفاده از سیستم‌های مه‌پاش می‌تواند یک راه‌حل مؤثر باشد. این فناوری قادر است به طور مؤثر دما را کاهش داده و با پاشیدن مه آب، یک‌لایه خنک و مرطوب در فضاهای شهری ایجاد کند. این اقدام نه‌تنها باعث بهبود راحتی ساکنان شهر شده، بلکه در کاهش آلودگی هوا نیز نقشی مهمی را ایفا می‌کند.
سیستم‌های مه‌پاش با مصرف انرژی کم راه‌حلی عالی و سازگار با محیط‌زیست هستند؛ زیرا با استفاده از مقدار کمی آب به‌ جز خنک ‌کردن، ردپای کربن را کاهش داده و اثرات منفی بر محیط‌زیست را به حداقل می‌رسانند. این سیستم‌ها با انعطاف‌پذیری بالا، قابلیت نصب و استفاده در انواع فضاهای شهری مانند مه‌پاش رستوران و فضا بازگرفته تا مناطقی مانند شهربازی‌های بزرگ را دارند. پس به یاد داشته باشید مه‌پاش‌ها به‌ عنوان یکی از راهکارهای مهم مقابله با گرمایش جهانی نقش بسزایی ایفا می‌کنند.
سکته گرمایی چیست؟
سکته گرمایی خطرناک‌تر از گرمازدگی است و ممکن است زمانی پیش بیاید که کسی در فضای بسیار داغ مشغول فعالیت فیزیکی بوده یا گرمازدگی‌اش به‌صورت درست مداوا نشده باشد.
وقتی که فضای بیرون بی‌اندازه داغ است، بدن ما گرمای بیشتر از آنچه می‌تواند آزاد کند جذب می‌کند. در چنین حالاتی دمای بدن می‌تواند در ظرف ۱۰ تا ۱۵ دقیقه تا ۴۱ درجه سانتی‌گراد برسد. چنین گرمای بیش از حد، پاسخ اشتعالی سراسر بدن را در پی دارد.
در نتیجه، سیستم موازنه دمای بدن از کار می‌افتد و به گونه مثال تولید عرق در بدن متوقف می‌شود. عرق ‌کردن شیوه‌ای است که بدن خود را با آن سرد می‌کند و اگر متوقف شود، دمای بدن شروع به بالا رفتن می‌کند.
سکته گرمایی خطر حیاتی دارد. علائم آن شامل اختلال در هوشیاری، سردردی، سرگیجی و خواب‌آلودگی است. همچنین تشنج، استفراغ، اسهال و سقوط فشارخون نیز ممکن است بروز کند. سکته گرمایی در فاصله زمانی یک تا شش ساعت بروز می‌کند و اگر به‌ صورت درست مداوا نشود ممکن است در ظرف ۲۴ ساعت منجر به مرگ شود.
در کهنسالان، بیماران مزمن و کودکان معمولاً ترکیبی از گرمای زیاد و کاهش مایعات و الکترولیت‌ها منجر به سکته گرمایی می‌شود. در بزرگ‌سالان فعالیت جسمی در هوای گرم و آفتابی مانند کار در فضای بیرون ممکن است منجر به سکته گرمایی شود.
از مهسا رحیم‌زاده، کارشناس ارشد ‌پرستاری سؤال می‌کنم: «در مواجهه با سکته گرمایی چه باید کرد؟» وی پاسخ می‌دهد: «با بروز نخستین نشانه‌های سکته گرمایی باید فوراً با اورژانس تماس گرفته شود. افرادی که این علائم را دارند باید فوراً از زیر نور خورشید و فضای گرم دور شده و در جای سرد و سایه قرار بگیرند. بدن باید به‌زودی ممکن با آب سرد یا لباس‌های ‌تر شده خنک شود و فرد متأثر شده باید فوراً نوشیدنی مصرف کند. لباس‌های اضافی که به گرم‌ شدن بیشتر بدن منجر شود باید برداشته شود.
اگر فرد بی‌هوش باشد؛ اما عادی تنفس کند، تا زمان رسیدن آمبولانس باید به حالت ثابت افقی قرار داده شود. تنفس عادی و حالت هوشیاری فرد باید مرتب بررسی شود. اگر فردی با این علائم تنفس عادی نداشته باشد، باید اقدامات کمک‌های اولیه برای نجات شروع شود.»
در سؤال دیگری از او می‌پرسم: «چگونه می‌توان از دچار شدن به این حالات جلوگیری کرد؟» وی توضیح می‌دهد: «وقتی دمای هوا بیش از حد بالا باشد، سیستم تعادل گرمای بدن ما سریعاً به حداکثر ظرفیت خود می‌رسد. علاوه‌بر این، افراد کهن‌سال معمولاً کمتر آب می‌نوشند. در نتیجه بدن به‌اندازه کافی عرق تولید نمی‌تواند و سرد شدن بدن مشکل می‌گردد.
بهترین و مطمئن‌ترین راه این است که تلاش شود از دچار شدن به گرمازدگی و سکته گرمایی از راه‌های زیر جلوگیری شود: خودداری از قرار گرفتن زیاد در معرض آفتاب و جاهای بسیار گرم خصوصاً در حوالی ظهر، محافظت از سر در برابر گرما مثلاً با پوشیدن کلاه رنگ روشن، و نوشیدن کافی مایعات. یک فرد بزرگ‌سال در روزهای بسیار گرم دست‌کم نیم لیتر آب بیشتر از روزهای عادی ضرورت دارد.»
یک درجه دمای بیشتر چه می‌کند؟
افزایش یک درجه سانتی‌گراد در دمای جهانی ممکن است ناچیز به نظر برسد، اما پیامدهای آن برای انسان‌ها، اکوسیستم‌ها، منابع آب، امنیت غذایی و تنوع زیستی گسترده و عمیق است. افزایش یک‌درجه‌ای می‌تواند تعادل ظریف اکولوژیکی را مختل کند و منجر به ازدست‌دادن زیستگاه و انقراض گونه‌ها شود. به ‌عنوان ‌مثال، صخره‌های مرجانی در برابر افزایش دمای جزئی بسیار آسیب‌پذیر هستند. تغییرات در الگوهای دما و بارندگی می‌تواند بر الگوهای مهاجرت پرندگان، ماهی‌ها و سایر حیوانات تأثیر بگذارد و زنجیره‌های غذایی و پویایی اکوسیستم را مختل کند. دمای گرم‌تر در ترکیب با شرایط خشک‌تر، شرایط ایده‌آلی برای آتش‌سوزی‌های جنگلی ایجاد می‌کند که منجر به تخریب مناطق وسیعی از جنگل‌ها و ازبین ‌رفتن اکوسیستم و همزمان انتشار گازهای گلخانه‌ای می‌شود.
وحید دادگران، دانش‌آموخته اقلیم‌شناسی به گزارشگر کیهان توضیح می‌دهد: «افزایش دما می‌تواند فصل رشد محصولات کشاورزی را مختل کرده و بازدهی آنها را کاهش دهد. مطالعات نشان می‌دهند که افزایش یک‌درجه‌ای دمای میانگین زمین می‌تواند منجر به کاهش ۷ درصدی تولید جهانی گندم شود. رخدادهای شدید آب‌وهوایی مانند گرما، خشکسالی و سیل می‌توانند محصولات کشاورزی و باغی را از بین برده و تأمین مواد غذایی را مختل کنند. تغییرات در الگوهای بارندگی، کشت محصولات سنتی را با دشواری رو‌به‌رو خواهد ساخت.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «با تغییر اکوسیستم‌ها، بسیاری از گونه‌های جانوری برای سازگاری تلاش خواهند کرد که منجر به ازدست ‌دادن زیستگاه و کاهش جمعیت آنها می‌شود. تغییرات در دما و الگوهای بارندگی می‌تواند باعث تغییر محدوده جغرافیایی گونه‌ها شود که منجر به رقابت با گونه‌های دیگر یا مواجهه با شکارچیان جدید خواهد شد. دمای گرم‌تر می‌تواند الگوهای تولیدمثل را مختل کرده و زادوولد را برای بسیاری از گونه‌ها کاهش دهد.»
گرمازدگی می‌تواند کشنده باشد
دکتر مسعود قلعه سفیدی، رئیس اورژانس پیش بیمارستانی و مدیریت حوادث دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه با اشاره به ‌احتمال کُشنده بودن گرمازدگی شدید، به افراد توصیه کرد در زمان گرمازدگی شدید با اورژانس تماس بگیرند.
وی با بیان اینکه گرمازدگی در عین اینکه قابل ‌پیشگیری است، اما در موارد شدید و در صورت عدم دریافت درمان سریع می‌تواند منجر به مرگ شود، توصیه دارد: «عدم قرار گرفتن در معرض گرما و آفتاب شدید، پوشیدن لباس مناسب، استفاده از مایعات و... از جمله راهکارهای پیشگیری از گرمازدگی است.»
مدیریت حوادث دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه در ادامه می‌افزاید: «گرمازدگی زمانی ظاهر می‌شود که فرد، مدت‌زمان زیادی را در معرض نور آفتاب و یا دمای بالا قرار بگیرد و شدت آن نیز بسته به میزان فعالیت بدنی، رطوبت ازدست‌رفته و طول زمان قرار گرفتن در معرض گرما، می‌تواند از خفیف تا بسیار شدید متغیر باشد.»
رئیس اورژانس پیش بیمارستانی و مدیریت حوادث دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه می‌گوید: «هرچند گرمازدگی شیوع کمی دارد و قابل ‌درمان است، اما درصورتی‌که درمان آن به تعویق بیفتد، می‌تواند خطرآفرین بوده و منجر به مرگ شود.» او در خصوص علائم گرمازدگی نیز اظهار می‌دارد: «تعریق شدید، خستگی، قرمزی پوست، گرگرفتگی یا اسپاسم عضلات به همراه درد، سردرد یا سرگیجه خفیف و حالت تهوع از مهم‌ترین علائم گرمازدگی است.»
قلعه سفیدی کودکان، افراد مسن، مادران باردار، افراد با سابقه بیماری قلبی، بیماری انسدادی مزمن ریه، دیابت، چاقی و افراد با محدودیت حرکتی را از جمله گروه‌های در معرض خطر گرمازدگی دانست.
وی با اشاره به اینکه بیمارانی که دچار گرمازدگی می‌شوند به علت مختل‌ شدن مکانیسم تعریق و ازدست ‌دادن مقدار فراوان آب بدن، درجه ‌حرارت بدنشان به‌شدت افزایش می‌یابد، خاطرنشان می‌کند: «در صورت عدم درمان، سطح هوشیاری فرد کاهش‌ یافته و در مواردی می‌تواند منجر به مرگ فرد شود.»
رئیس اورژانس پیش بیمارستانی و مدیریت حوادث دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه یادآور می‌شود: «خارج ‌کردن لباس بیمار، خنک‌ کردن محیط با کولر، نه در حدی که بیمار شروع به لرزیدن کند، پوشاندن بیمار با ملحفه مرطوب و به پهلو خواباندن بیمارانی که تهوع دارند و یا بیهوش هستند از جمله اقدامات دیگری است که تأثیر بسزایی در درمان اولیه گرمازدگی خواهد داشت. زمان در امدادرسانی به فرد گرمازده مهم است و بهبودی از گرمازدگی به‌سرعت عمل ما در انجام درمان بستگی دارد.»
گرمازدگی شغلی!
کارکنان شاغل در محیط‌های کاری با درجه ‌حرارت بالا یا در فضاهای باز و با شروع فصل گرما، در معرض گرمازدگی قرار می‌گیرند و در نتیجه، بیشتر مستعد بیماری‌ هستند. چنین محیط‌هایی میزان بروز صدمات شغلی را افزایش می‌دهند؛ بنابراین باید برای جلوگیری از این آسیب‌ها به فکر راه چاره بود. مشاغل زیادی هستند که پرسنل آنها بیشتر تحت‌تأثیر تنش‌های گرمایی محیط قرار می‌گیرند و دچار گرمازدگی می‌شوند. کارگران نانوایی، محیط‌بان‌ها، کشاورزان و باغبانان، آتش‌نشان‌ها، کارگران معدن، کارگران پالایشگاه‌ها، کارکنان صنایع نفت و پتروشیمی جنوب کشور، پرسنل کشتی، افسران پلیس راهور یا راهنمایی‌ورانندگی، کارگران ساختمانی، کارگران کارخانه‌های ذوب‌آهن، فولاد، کوره‌های آجرپزی و ... از جمله افرادی هستند که بیشتر در معرض آسیب‌های گرمازدگی قرار می‌گیرند.
مقداد ارشادی، امدادگر با تأکید بر اینکه با کمک چند روش ساده می‌توان از تأثیرات شدید گرمازدگی در محیط کار جلوگیری کرد، توضیح می‌دهد: «برای جلوگیری از گرمازدگی و عرق‌سوز شدن بدن در حین کار باید از لباس و کفش مناسب استفاده کنید. لباس‌های پوشیده و آستین‌بلند باعث می‌شود تا پوست بدن شما در معرض گرمای مستقیم آفتاب قرار نگیرد. لباس‌های روشن، نور خورشید را کمتر جذب می‌کنند و مانع از گرم‌ شدن بیش از حد بدن می‌شوند. پارچه‌های خنک، سبک و نخی مانند لینن، پنبه، کتان و ... موجب تهویه و تبخیر بیشتر تعریق بدن می‌شود. لباس گشاد مانع از عرق‌سوز شدن بدن می‌شود.
کفش‌های پارچه‌ای تهویه مناسبی دارند و استفاده از کفش‌های چرمی و پلاستیکی در فصل گرما توصیه نمی‌شود. با توجه به‌شدت تابش نور در محیطی که مشغول کار هستید، از کرم ضدآفتاب با اس پی اف مناسب استفاده کنید تا دچار آفتاب‌سوختگی نشوید. اگر شغل شما ایجاب می‌کند که در طول روزهای گرم و سوزان تابستانی در فضای باز و زیر نور آفتاب شدید کار کنید، کلاه و عینک‌ آفتابی را در طول کار از خود جدا نکنید.»