ماهیت و انواع پاداش‌های نیک الهی

حسن خدایاری

انسان عاقل و عالم، هر عملی را به انگیزه‌ای انجام می‌دهد که مطلوب کمالی اوست؛ بنابراین، اگر از جاهل و سفیه بگذریم که گرفتار اعمال بیهوده و لغو و لهو‌ و لعب است، هر‌کسی تلاش دارد تا کاری را انجام دهد که سودی به او برسد و از تلاش خویش بهره‌ای برد.
البته انسان‌هایی هستند که به ظاهر عاقل و عالم و بالغ و مختار هستند، اما گرفتار توهم و تخیل هستند؛ زیرا کارهایی را انجام می‌دهند که گمان می‌کنند به نفع آنان است، در حالی که به ضررشان است، مانند کارهای باطلی که کافران و مشرکان و منافقان انجام می‌دهند تا به نفعی برسند که البته اگر نفعی هم باشد، به تعبیر قرآنی نسبت به «خیر و ابقی» اخروی (قصص، آیه 60)، «قلیل»(نساء، آیه 77) و محدود به زمانی و مکانی همراه با ضرر و زیان است. پس این افراد، در نهایت باقیات صالحات ندارند که زندگی اخروی آنان را تأمین کند؛ زیرا این اعمال باطل، نفع حقیقی ندارد، بلکه پاداشی که بر آن مترتب می‌شود، چیزی جز زیان و خسران نیست.(شوری، آیه 20)
به هر حال، هر انسانی هر‌کاری را به انگیزه تحقق هدفی انجام می‌دهد که قصد و نیت اوست؛ البته همگی به نوعی کمال‌گرا هستند و می‌خواهند از عیبی برهند و به کمالی برسند یا کمالی را تثبیت کنند یا از نقص در کمالی برهند و به تمام‌ کمال آن دست یابند. 
مؤمنان صالح که بر‌اساس دین الهی و قوانین آن زندگی می‌کنند، بر‌اساس نور فطرت و وحی، عاقلانه و عالمانه عمل می‌کنند و به پاداش نیک عمل خویش می‌رسند، در حالی که دیگران بر‌اساس شک و ظن عمل کرده به سبب توهم و تخیل، یا ابزار نادرست یا روش ناصحیح به‌کار می‌گیرند که بر‌خلاف آموزه‌های دینی است. این‌گونه است که پاداش عمل بد و نادرست آنان چیزی جز بدی و زشتی نیست. پس انسان‌ها یا به ثواب و پاداش خیر و نیکو می‌رسند یا گرفتار پاداش بد و زشت می‌شوند که هر دو چیزی جز «حضور» عمل خودشان نیست که در محضر آن رفته و از آن بهره خوب یا بد می‌گیرند؛ زیرا از نظر قرآن، بهشت و دوزخ چیزی جز حضور عمل دنیوی و قرار‌گیری در محضر آن نیست. (کهف، آیه 49؛ آل عمران، آیه 30)
عوامل تنوع پاداش‌های خیر الهی
پاداش یا همان «ثواب» چیزی جز نتیجه اعمال خوب و بد انسان نیست؛ بنابراین، هر‌کسی بر سر «سفره» عمل خود در آخرت می‌نشیند و پاداش‌های نیک و بدی که برای او رقم می‌خورد، پیامد مستقیم یا غیر‌مستقیم اعمال خود اوست.
پاداش‌ها به‌ویژه پاداش‌های اخروی بر‌اساس انواع اعمال و نیز کمیت و کیفیت آنها بسیار متنوع و متعدد است؛ زیرا هر عملی پاداش نیک و بد خاص خود را به‌همراه دارد؛ زیرا گندم از گندم بروید، جو ز جو. همچنین کمیت و کیفیت پاداش بسته به میزان عمل و کیفیت آن، بسیار متفاوت است؛ از همین‌رو هر‌چه گندم باکیفیتی در وسعت بیشتری کشت شود، محصول بیشتری به عنوان پاداش گرفته می‌شود.
البته از نظر آموزه‌های قرآن، پاداش اعمال بد، بر‌اساس نظام عدالت‌، برابر است که از آن به «جزاء وفاق» یاد می‌شود تا این‌گونه هیچ ظلمی به بدکار نشود (نباء، آیه 26)، اما پاداش کارهای نیک، بر‌اساس نظام «احسان و اکرام»، چندین برابر است. بنابراین، به تفضل الهی، از هر‌دانه کار نیکی که کشت می‌شود، هفتصد دانه می‌روید (بقره، آیه 261)، بلکه اگر بر‌اساس نظام ابدی اخروی محاسبه شود، بی‌نهایت می‌گردد؛ زیرا انسانی که هفتاد سال در دنیا بر‌اساس دین احکام و قوانین دین زندگی کرده باشد، در آخرت بر سفره ابدی می‌نشیند که هرگز پایانی ندارد و همواره جاودانه زندگی کرده و از پاداش عمل خویش برای همیشه بهره می‌برد.
از نگاه قرآن، کمیت و کیفیت عمل دنیوی بستگی به اموری چون میزان ایمان، اخلاص، تقوا، علم، معرفت، تزکیه نفس و مانند آنها دارد؛ بنابراین، هر‌کسی در این امور به مراتب عالی برسد و مصداق «المؤمنون حقا» (انفال، آیات 4 و 74)، «المخلصون» (انفال، آیه 146)، «حق تقاته» (آل عمران، آیه 102)، «حق معرفته» و مانند آنها باشد، به همان میزان، پاداش‌های نیک الهی در آخرت برتر و نیکوتر و فزون‌تر می‌شود، هر‌چند که برای همگی نوعی «لدینا مزید» (ق، آیه 35؛ شوری، آیه 20) و «احسن ما کانوا یعملون» 
(توبه، آیه 121) است؛ اما این زیادت بسته به میزان عوامل پیش گفته، بسیار متفاوت می‌شود؛ از همین‌رو جنس و نوع و کمیت و کیفیت پاداش‌های مثلاً مقربان از اهل اکرام و ایثار با پاداش‌های ابرار از اهل احسان بسیار متفاوت است که در سوره‌های الرحمن، واقعه، مطففین، انسان و مانند آنها به تفصیل بیان 
شده است. پاداش‌های نیک کارهای مؤمنان صالح در دنیا و آخرت به شکل: امنیت و آرامش و دوری از ترس و اندوه (بقره، آیات 62 و 112 و 262)، آسانی (لیل، آیات 5 تا 7)، تعلیم علوم خاص الهی (انعام، آیات 83 و 84)، برخورداری از علم، حکم، حکومت و حکمت الهی (یوسف، آیه 22)، حیات طیب (نحل، آیه 97)، رحمت و رضوان الهی (توبه، آیات 20 و 21)، رزق کریمانه (حج، آیه 50)، فوز عظیم (نساء، آیه 13)، مغفرت الهی (بقره، آیات 221 و 268)، آینده نیکو (رعد، آیه 29)، قرار گیری در مقام صالحین (عنکبوت، آیه 27)، مقام کریمان (نساء، آیه 31)، بقای نسل (صافات، آیات 77 تا 80)، خوشنامی در آیندگان (همان)، نصرت الهی (صافات، آیات 116 و 121) پیروزی در جنگ (فتح، آیه 18)، سلام خدا و فرشتگان در قیامت (احزاب، آیات 23 و 24)، پوشیده شدن گناهان (آل عمران، آیه 195)، فراوانی نعمت (مائده، آیه 66)، محبوبیت در میان مردم (مریم، آیه 96)، قبولی اعمال (احقاف، آیات 15 و 16)، هدایت‌های خاص الهی (انعام، آیات 83 و 84) به آنها می‌رسد.
البته شکی نیست که هر‌چه ایمان و تقوا و اخلاص و معرفت آنها قوی‌تر باشد، به همان میزان نیز بر کمیت و کیفیت پاداش‌ها افزوده می‌شود. بنابراین، گرایش به آخرت طلبی و شکرگزاری و مانند آنها از موجبات پاداش‌های نیک الهی است، میزان ایمان و تقوا و معرفت و اخلاص افراد متفاوت است و بر همین اساس کرامت افراد نیز متفاوت خواهد بود و بهره‌مندی از پاداش نیز متأثر از آن می‌شود؛ زیرا بر‌اساس « إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللهِ أَتْقَاكُمْ؛ گرامی‌ترین شما با تقواترین شماست» (حجرات، آیه 13)، درجه کرامت افراد بستگی به درجه تقوایشان دارد که مرتبط با ایمان و علم و اخلاص و مانند آن است. پس هر‌چه تقوای الهی انسان کامل‌تر باشد، به همان میزان کرامت انسانی افزایش می‌یابد و به میزان کرامت است که انسان در جایگاه‌های رفیع دنیوی و اخروی در پیشگاه خدا قرار می‌گیرد که ابرار و مقربان از جمله برترین‌ها در مقامات الهی است.
به سخن دیگر، از نظر قرآن، آخرت‌طلبی (آل‌عمران، آیه 145)، مهاجرت در راه خدا (آل عمران، آیه 195)، اجابت دعوت الهی (آل عمران، آیه 172)، اجتناب از گناهان (نساء، آیه 31؛ نجم، آیه 32)، اخلاص (بقره، آیات 112 و 245 و 262 و 272)، ایمان (بقره، آیه 62؛ حدید، آیه 19)، تقوای الهی (بقره، آیات 103 و 212؛ آل عمران، آیه 115)، ادب در نزد رهبران الهی و مردم (فرقان، آیات 63 تا 76؛ حجرات، آیات 2 و 3)، ایمان به مالکیت مطلق خدا در قالب استرجاع و تحمل آزمون‌ها در سایه ایمان به سنت ابتلاء (بقره، آیات 155 تا 157)،تهجد و استغفار در سحرگاهان (ذاریات، آیات 15 تا 18)، استقامت در راه دین و خدا (آعراف، آیات 123 تا 125؛ آل عمران، آیات 144 تا 148 و 171 و 172)، اطاعت از خدا و پیامبر (نساء، آیه 13؛ احزاب، آیه 31)، امر به معروف و نهی از منکر (نساء، آیه 112)، مراعات امانت و عهد (مؤمنون، آیات 8 تا 11)، انفاق در راه خدا (بقره، آیات 261 و 262 و 265 و 274)، خشیت از خدا در همه حال (ق، آیات 33 و 34)، تسلیم در برابر قضای الهی (بقره، آیات 155 تا 157)، توکل به خدا (آل عمران، آیات 171 تا 173)، خشوع و خضوع (احزاب، آیات 35 و31)، کسب رضایت الهی (توبه، آیه 100)، صبر (بقره، آیات 155 تا 157)، شکر (ابراهیم، آیه 7)، صداقت (مائده، آیه 119؛ احزاب، آیه 35) و در یک کلمه کسب همه فضائل و مکارم اخلاقی و عمل صالح در سایه ایمان و ترک اعمال زشت و گناه و زمینه‌ساز پاداش‌های الهی است.
بنابراین، هر‌چه کمیت و کیفیت ایمان و عمل صالح انسان بهتر و برتر و نیکوتر باشد به همان میزان جنس و نوع و نیز کمیت و کیفیت پاداش‌های الهی نیز متفاوت خواهد بود. از همین‌رو از بهشت‌های هشت‌گانه‌ای سخن به میان آمده است که بیانگر تنوع بسیار در کمیت و کیفیت پاداش‌های الهی بر‌اساس کمیت و کیفیت ایمان و اعمال صالح در دنیا است.
پاداش الهی مختص به آخرت نیست، بلکه در همین دنیا نیز به انسان می‌رسد (آل عمران، آیه 148؛ نساء، آیه 134)، چنان‌که انسان پاداش‌های اعمال خویش را نیز در عالم برزخ که از قبر تا قیامت است، دریافت می‌کند. (مؤمنون، آیه 100)
البته از نظر قرآن، مؤمنان در دنیا و آخرت از پاداش نسبت به ایمان و عمل صالح خویش برخوردار می‌شوند، در حالی که کافران تنها در دنیا از آن بهره‌مند می‌شوند و هیچ نصیبی برای آنان در آخرت نیست. (بقره، آیات 200 تا 202؛ آل عمران، آیه 145؛ نحل، آیات 120 تا 122؛ شوری، آیه 20)
پاداش الهی بی‌منت است و به‌گونه‌ای است که دیگر نیازی به چیزی پیدا نکند؛ زیرا به اندازه‌ای می‌دهد که نیازهای او را برآورده می‌سازد.(فصلت، آیه 8؛ تین، آیه 6)