نقش پررنگ تصمیمات دولت در مهار ناترازی‌ها!
حسن‌رضایی
بخش نخست
مسئله خاموشی‌های برق و قطعی گاز طی زمستان گذشته و بهار امسال، تبدیل به یکی از واقعیت‌های روزمره زندگی ما شده است. کمبود گاز در دوره زمستان البته، عمدتاً با تعطیلی مراکز دولتی و مدارس همراه بود تا قطعی گاز در بخش خانگی، کمتر رخ دهد. مسئله خاموشی و قطعی‌های مکرر برق در فصل بهار جاری اما همزمان با اینکه باعث گلایه‌مند شدن مردم شده، لزوم حل اساسی این موضوع را به همگان یادآور می‌شود. چرا که در فصل تابستان مصرف برق به طور چشمگیری نسبت به بهار افزایش می‌یابد؛ این افزایش به دلیل استفاده گسترده از وسایل سرمایشی مانند کولرگازی و تهویه‌مطبوع است. در بهار اما مصرف برق به دلیل استفاده از وسایل گرمایشی و وسایل سرمایشی در ساعات کمتری از روز، کمتر است. براین‌اساس، اتخاذ تدابیر ویژه از سوی دولت و عموم مردم برای گذراندن دوره اوج مصرف در تابستان امسال از همین اکنون ضروری است. استفاده از لوازم برقی در ساعات کم‌بار، تنظیم دمای وسایل سرمایشی و گرمایشی، خاموش‌کردن لوازم برقی غیرضروری و نهایتاً داشتن برنامه‌ریزی برای استفاده از لوازم برقی، توصیه‌های عمومی است که برای مدیریت مصرف برق به مشترکان گفته می‌شود.
در آن سو، دولت و دستگاه‌های مسئول نیز طبعاً برای مدیریت این مسئله باید برنامه مدون و حساب شده‌ای داشته باشند. در همین راستا، بیستم دی‌ماه سال گذشته، مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی به پایش شاخص‌های کلان بخش برق در ۶ماهه اول 1403، بر اساس هدف‌گذاری‌های برنامه هفتم، پرداخته است. طبق قانون برنامه هفتم، حداکثر توان تولید برق در زمان اوج بار در سال پایانی برنامه باید به 87 هزار و 140 مگاوات افزایش یابد که به معنای رشد متوسط سالیانه 7.4 درصد طی دوران اجرای این برنامه است. درحالی‌که در 6 ماهه ابتدائی سال 1403 به عنوان سال اول شروع برنامه، حداکثر توان تولید برق در زمان اوج با رشد تنها 2.1 درصدی، به مقدار 62 هزار و 315 مگاوات رسیده که می‌توان گفت حدود سه هزار و 212 مگاوات کمتر از حد مورد انتظار بوده است. همچنین در این گزارش آمده است: در آغاز سال 1403 که سال اول اجرای قانون برنامه هفتم پیشرفت به شمار می‌آید، مجموع ظرفیت اسمی نیروگاهی نصب‌شده 92 هزار و 351 مگاوات بوده است. از این میزان، نیروگاه‌های تجدیدپذیر، هزار و 36 مگاوات و نیروگاه‌های هسته‌ای هزار و 20 مگاوات را به خود اختصاص داده‌اند. در 6 ماهه اول سال جاری نیز ظرفیت تولید برق کشور تا حدودی افزایش یافته، اما سرعت رشد ظرفیت‌های تولید برق متناسب با هدف‌گذاری برنامه هفتم نیست.
ترک فعل دولت روحانی در حوزه نیروگاه‌سازی
بر اساس این گزارش، در شش‌ماهه اول سال 1403 مجموع مصرف برق در کشور بالغ بر 172 میلیارد کیلووات ساعت بوده که بخش صنعت به عنوان بزرگ‌ترین مصرف‌کننده برق است و 34 درصد از کل مصرف برق کشور را به خود اختصاص داده و بخش خانگی با 33.6 درصد در رتبه دوم قرار دارد. برق، پرمصرف‌ترین شکل انرژی است که زندگی کنونی بشر بدان وابسته است و افزایش مداوم مصرف برق در کشوری چون ما که در ابعاد مختلف به سمت صنعتی شدن در حرکت است، موضوعی بدیهی است. در این شرایط این سؤال مطرح می‌شود که چرا تدابیر لازم برای تامین پایدار برق اندیشیده نشده یا تدابیر اتخاذ شده، نتیجه مطلوبی در پی نداشته‌اند؟ بر این اساس، بحث درباره علت و چرایی وضعیت قطعی‌های برق و راهکار صحیح مواجهه با آن، یکی از موضوعات پرتکرار فضای سیاسی- رسانه‌ای کشور طی دو سال اخیر بوده است. ما در گزارش پیش رو سعی خواهیم کرد حتی‌الامکان تصویر و تحلیلی جامع درباره این موضوع ارائه دهیم. با ما همراه شوید! برای فهم ابتدائی موضوع و ریشه‌یابی وضعیت کنونی، نگاهی به وضعیت تولید برق در دولت‌های گذشته و نسبت آن با چشم‌انداز تعیین شده در برنامه‌های توسعه کشور می‌تواند مفید باشد. به‌عنوان‌مثال، برنامه ششم توسعه در مواد مختلف به موضوع توسعه ظرفیت‌های شبکه برق کشور اشاره کرده است. پیش از آن و در بند ۱3 سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی،- ابلاغ شده سال 1392 توسط رهبر فرزانه انقلاب-نیز با هدف «مقابله با ضربه پذیری درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز»، بر سیاست «افزایش صادرات برق» تاکید شده بود. در همین راستا، برنامه ششم توسعه، دولت را مکلف به افزایش ۲۵ هزار مگاوات شبکه برق کشور در فاصله سالهای ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ کرده است. بررسی‌ها اما نشان می‌دهد که دولت وقت، ظرفیت شبکه برق کشور را در این مدت تنها حدود ۱۱ هزار مگاوات افزایش داده است. بهمن ماه سال 1396، رضا اردکانیان، وزیر نیروی دولت وقت در همین زمینه گفته بود:« منطقی نیست برای ۲۰۰ ساعت زمان پیک مصرف در طول سال چند هزار میلیارد تومان برای هزاران مگاوات اضافه تولید سرمایه‌گذاری کنیم اینکه صرفاً نیروگاه بسازیم تا جوابگوی 200 ساعت مصرف برق باشیم توجیه اقتصادی و اجتماعی ندارد و مسیر پایداری نیست!»
برجام یا توافق پاریس؛ مقصر بی‌برقی کدام یک بود؟
مخالفت وزیر نیروی حسن روحانی با نیروگاه‌سازی در حالی بود که سیاست‌های رسمی کشور بر افزایش صادرات برق برای مقابله با ضربه‌پذیری درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز تأکید داشت! نتیجه چنین رویکردی خیلی زود خود را در خاموشی‌های گسترده برق طی سالهای پایانی دولت دوم حسن روحانی نشان داد. عدم تمایل دولت روحانی به نیروگاه‌سازی؛ اما از نگاه برخی کارشناسان سیاسی، در واقع؛ اجرای چراغ خاموش و غیرقانونی توافق پاریس بود. توافقی که کشور را موظف می‌کرد سالانه درصد معینی از میزان مصرف سوخت‌های فسیلی در ایران بکاهد. یک کارشناس مسائل سیاسی، در همان مقطع زمانی می‌گوید: «عدم توسعه ظرفیت نیروگاهی کشور از محل سوخت‌های فسیلی، ناشی از اجرای غیرقانونی توافق پاریس است. متأسفانه از آنجایی‌که سیاست دولت عدم افزایش تولید برق از محل سوخت‌های فسیلی بوده، روند روبه‌رشد خالص صادرات برق کشور نیز با روی کار آمدن دولت تدبیر و امید رو به نزول گذاشته و خالص صادرات ما از ۷۸۷۹ مگاوات در سال ۹۲ به ۲۷۲۳ مگاوات در سال ۹۹ رسیده است. یعنی خسارات وارد شده به کشور از ناحیه اجرای توافق پاریس، صادرات برق کشور ما را نیز متأثر کرده است.»
مجموعه این اقدامات باعث شد تا دولت حسن روحانی، علی‌رغم تأکیدات مکرر سیاست‌های کلی نظام و قانون برنامه ششم بر سیاست توسعه ظرفیت نیروگاهی کشور، در عدم توسعه زیرساخت‌های تولید برق کشور رکورد بزند. به صورتی که مقایسه مجموع ظرفیت نصب‌شده شبکه نیروگاهی در دولت‌های مختلف نشان می‌دهد که طی سالهای ۱۳۶۸ الی ۱۳۹۹، ظرفیت نیروگاهی کشور در دولت روحانی کمترین توسعه را داشته است. بررسی آمار‌ها نشان می‌دهد که دولت احمدی‌نژاد طی ۸ سال سکانداری خود توانست ظرفیت شبکه نیروگاهی کشور را ۶۸ درصد توسعه دهد و در جایگاه اول توسعه قرار بگیرد. در همین راستا دولت خاتمی با توسعه ۶۰.۴ درصدی در جایگاه دوم و دولت هاشمی رفسنجانی با توسعه ۵۵.۲ درصدی در جایگاه سوم قرار دارد. این موضوع در حالی بوده که دولت روحانی تنها ۲۳ درصد از ظرفیت شبکه نیروگاهی کشور را توسعه داد. نگاهی دقیق‌تر به آمار‌ها نشان می‌دهد که در سال اول دولت هاشمی، ظرفیت شبکه نیروگاهی ۱۴ هزار و ۴۴۲ مگاوات بوده که این میزان در هنگام تحویل دولت به خاتمی، به ۲۲ هزار و ۴۲۰ مگاوات رسید.
شکستن رکورد نیروگاه‌سازی در دولت سیزدهم
در پایان دولت خاتمی نیز این ظرفیت به ۳۷ هزار و ۳۰۰ مگاوات رسید و پس از آن در دولت احمدی‌نژاد، با رشد چشمگیری به ۶۸ هزار و ۹۴۱ مگاوات افزایش یافت. اما دولت روحانی در ۸ سال سکانداری خود، این ظرفیت را با رشد اندکی به ۸۵ هزار مگاوات رساند. با شروع دولت سیزدهم اما رویه‌ها به‌صورت روشنی تغییر می‌کند و شاهد شکستن رکورد افزایش ظرفیت نیروگاهی کشور در همان سال نخست دولت هستیم. به صورتی که با افزایش ۶ هزار مگاواتی تولید برق در یک سال نخست دولت سیزدهم، رکورد ساخت نیروگاه در یک سال شکسته می‌شود. همچنین مقایسه آمار ساخت نیروگاه‌ها طی یک سال ابتدائی دولت سیزدهم با کل عملکرد دولت یازدهم و دوازدهم بیانگر آن است که تنها در یک سال دولت سیزدهم معادل ۸۰ درصد کل دولت دوازدهم و ۷۰ درصد کل دولت یازدهم ظرفیت تولید برق افزایش داشته است! تأمین برق بخش صنعت و اتمام خاموشی‌ها در بخش خانگی، نتیجه مجاهدت‌های شهید رئیسی و تیم همراه او در دولت سیزدهم بود. به‌طوری‌که نیروگاه‌های نصب شده در شروع دولت سیزدهم از 85 هزار مگاوات به بیش از ۹۳ هزار مگاوات رسیدند، یعنی ۸۰۰۰ مگاوات نیروگاه نصب و در کنار آن ۲۰۰۰ مگاوات به ظرفیت تولیدی نیروگاه‌های موجود با اجرای طرح‌های دانش‌بنیان و ارتقای توان افزوده شد. همچنین در پایان دولت سیزدهم با شهادت شهید رئیسی، بیش از ۲۰ هزار مگاوات نیروگاه در دست‌ساخت بوده است.
در دولت حاضر اما مجدد در زمستان سال گذشته، شاهد قطعی گاز و در بهار سال جاری، شاهد قطعی‌های مکرر برق هستیم. کارشناسان نزدیک به دولت اما بدون درنظرگرفتن کاستی‌های مدیریتی در این بخش‌ها و تفاوت آشکار عملکرد دولت‌ها در این حوزه، عموماً از یک راهکار سرراست و مشهور برای حل کمبود انرژی سخن می‌گویند: گران‌کردن! راهکار حل مسئله ناترازی انرژی اما آیا واقعاً گران‌کردن است؟ علی‌اکبر عباسی کارشناس مسائل سیاسی در همین زمینه به گزارشگر کیهان می‌گوید: «نگاه منصفانه به عملکرد دولت‌ها در بحث انرژی و برق، نشان می‌دهد که در نظر نگرفتن تفاوت مدیریت‌ها، پاک‌کردن بخش مهمی از صورت‌مسئله است. مردم از خود می‌پرسند که چطور مسئله قطعی برق ما با آمدن دولت شهید رئیسی برطرف شد و دوباره پس از شهادت ایشان، قطعی‌ها هم بازگشت؟ واضح است که نحوه کار و مدیریت‌ها تفاوت دارد وگرنه کشور که همان کشور است و عوض نشده است.»
وی می‌افزاید: «ما یادمان نمی‌رود که دولت آقای روحانی سال 98 در بحث گرانی بنزین چگونه برخورد کرد و بعدا شخص رئیس‌جمهور با خنده‌ای تمسخرآمیز در حضور رسانه‌ها، تقصیر را به گردن دیگران انداخت و گفت من خبر نداشتم که قرار است بنزین را صبح جمعه گران کنند! خب، چنین آدمی حکما خبر هم ندارد که باید برای تامین برق مردم نیروگاه ساخت. دولت آقای پزشکیان می‌داند که اگر می‌خواهد پایگاه اجتماعی خود را از دست ندهد، نباید به شیوه دولت حسن روحانی با مسائل مربوط به انرژی و برق مردم برخورد کند. ما به دلیل ترک فعل‌های آقای روحانی در این زمینه عقب‌ماندگی داریم و جبران این مسئله، نیازمند کار جهادی و تخصصی است.»