راهبردهای مدیریتی امام علی(ع) (پرسش و پاسخ)
پرسش:
امام علی(ع) که در دوران خلافت با برکت خود بهترین الگوی زمامداری و مدیریت را ارائه داد، چه راهبردهایی را می‌توان از سیره نظری و عملی آن حضرت به دست آورد؟
پاسخ:
اهم راهبردهای مدیریتی امام علی(ع) عبارتند از:
1- دلایل خیر و شر انسان در دنیا و آخرت
امام علی(ع) در پاسخ به عواملی که شر است و موجبات هلاکت انسان را فراهم می‌کند فرمودند: شکم و عورت خود را از گناه حفظ کن چراکه هلاکت و نابودی تو در این دو عضو است(غررالحکم، ح 6945) آنگاه حضرت در ادامه فرمودند: خیر دنیا و آخرت تو در چهار چیز است: 1- راستگویی 2- امانتداری 3- عفت شکم 4- و اخلاق نیکو است(همان، ح 4282) سپس امام با اشاره به تأثیر رفیق و دوست بد و منحرف فرمودند: همنشین بد پاره‌ای از آتش است.(همان، ح 9819) آنگاه حضرت برای جلوگیری از خطا و اشتباه انسان‌ها می‌فرماید: شتاب نکردن در کارها و تأنی و تأمل در آنها، انسان‌ها را از خطا و اشتباه باز می‌دارد.(همان، ح 10963) سپس تأکید می‌فرمایند: جهل ریشه تمامی فسادهای انسان و ریشه و اساس هر بدی است(همان، ح 1097).
2- عوامل تکامل‌بخش و بازدارنده در سازمان
امام علی(ع) در پاسخ به اینکه چه عواملی راه تکامل و رشد و تعالی را در یک نظام مسدود کرده و جنبه بازدارندگی دارند فرمودند: پنج خصلت راه تکامل و کمال را بر مردم می‌بندد: 1- قناعت به نادانی 2- حرص به دنیا 3- بخل ورزیدن بر نیکی 4- ریاکردن در کارها 5- خودمحوری در تصمیم‌گیری و خودرأیی. سپس تأکید فرمودند: بیشتر لغزشگاه‌های افکار در سایه زرق و برق انواع طمع‌ها است(نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید، ج 19، ص 41) آنگاه تصریح کردند: اگر بتوانی از این چهار چیز دوری کنی سزاوار است که به تو مکروهی نرسد: 1- شتابزدگی 2- خیره‌سری (لجاجت) 3- خودپسندی 4- تنبلی(تحف‌العقول، ص 206) و در ادامه تأکید فرمودند: آسان گیرید و سخت نگیرید، سبک و کم‌خرج بگیرید، و بار خود را سنگین مکنید (غررالحکم، ح 11146) آنگاه فرمودند: ارزش هرکس به قدر تجربه او است (همان، ح 10146) سپس در مورد حصول موفقیت فرمودند: یکی از راه‌های موفقیت حفظ تجربه‌ها است (شرح نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید، ج 19، ص 31)
3- بسترسازی ظهور استعدادها
امام علی(ع) در پاسخ به این سوال که عرصه ظهور و بروز استعدادها در یک محیط کاری و جلوگیری از رکود و ناکارآمدی می‌فرمایند: وظیفه هر یک از آنها را مشخص کن و از هر کدام وظیفه مخصوص خود را طلب کن تا با اتکای به یکدیگر کارها تعطیل نگردد (غررالحکم، ح 7847) سپس حضرت فرمود: تدبیر شایسته و دوری از اسراف نشانه سیاست نیک است. (همان، ح 7618) همچنین با تأکید افراد صاحب تجربه فرمودند: کسی که در کارها تجربه نداشته باشد، زود فریب می‌خورد. (الارشاد، شیخ مفید، ج 2، ص 433)
4- عوامل موفقیت در کارها
امام علی(ع) درخصوص عوامل مؤثر بر موفقیت در حوزه عملکرد انسان‌ها می‌فرماید: هرگز آدم صبور و با استقامت پیروزی را از دست نمی‌دهد (شرح نهج‌البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 1، ص 324) آنگاه تأکید فرمودند: در تمام امور زندگی خود، با درستی و نیکی رفتار کن که خدا با اهل تقوا است (غررالحکم، ح 5845) سپس در همین راستا می‌فرمایند: شب خود را با فریب و نگرانی سپری مکن (تحف‌العقول، ص 80) و بالاخره با تأکید بر وقت‌شناسی و اولویت‌بندی و بهره‌برداری از فرصت‌ها می‌فرمایند: وقت و فرصت‌ها همانند ابرها می‌گذرند، پس فرصت‌های خیر و نیک را غنیمت شمارید. (بحارالانوار، ج 68، ص 337، باب 81)
5- ویژگی‌های حاکمان و مدیران شایسته
امام علی(ع) در پاسخ به ملاک مشروعیت مدیران کارآمد می‌فرمایند: هرکس حق را محور اعمال خود قرار دهد، مردم نیز او را به رهبری برگزینند (غررالحکم، ح 7626) آنگاه حضرت تأکید می‌فرمایند: هدف تو باید از میان بردن باطل و زنده نگاهداشتن حق باشد (بحارالانوار، ج 40، ص 328) سپس درباره مهم‌ترین شاخص حکمرانی کارآمد می‌فرمایند: اگر به حکومت و ریاست رسیدی به عدل رفتار کن (غررالحکم، ح 7799) همچنین درباره رفتار ناعادلانه حاکمان و مدیران می‌فرمایند: زشت‌ترین کارها، ستمکاری حاکمان و مدیران است (همان، ح 8004) و در باره قبح سوءاستفاده از بیت‌المال می‌فرمایند: بخشش حاکمان از بیت‌المال مسلمین نوعی فساد و ستمکاری است (همان، ح 7852) و بالاخره درباره اولویت‌های رفتار حاکمان و مدیران می‌فرمایند: بیشترین چیزی که باید مورد توجه واقع شود، آن کاری است که به حق نزدیک‌تر و از عدالت برخوردارتر و بیشتر جلب رضایت عامه مردم را بکند. (نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید، ج 17، ص 34)