شبه قاره هند در آستانه انفجار (نگاه)

 

 

سید محمد امین‌آبادی

زخم کهنه «کشمیر» بار دیگر در شبه قاره هند سر باز کرده است و دو کشور هند و پاکستان یک قدم تا جنگ تمام‌عیار با یکدیگر فاصله دارند. این بار مسئله به حادثه تروریستی برمی‌گردد که در شهر «پهلگام» در منطقه کشمیر تحت کنترل هند در تاریخ ۲۲‌آوریل ۲۰۲۵ (2 اردیبهشت ۱۴۰۴) رخ داد. در این حمله، 4 مرد مسلح با گشودن آتش به روی گردشگران در منطقه توریستی پهَلگام واقع در حدود ۹۰ کیلومتری شهر سرینگر، پایتخت تابستانی کشمیر تحت کنترل هند، دست‌کم ۲۷ نفر را کشتند. گروه موسوم به «مقاومت کشمیر» از شاخه‌های لشکر طیبه مسئولیت این حمله را برعهده گرفت.به گفته مقامات هندی این گروه تروریستی با گروه‌های مستقر در پاکستان مرتبط است. در پی این حمله، کمیته امنیت دولت هند تصمیم گرفت کارکنان سفارتخانه‌های هند و پاکستان در کشورهای طرفین کاهش بیابد، توافقنامه «آب سند» لغو شود و تنها گذرگاه مرزی فعال میان دو کشور نیز بسته شود. دولت هند در ادامه واکنش‌های خود در ساعات پایانی سه‌شنبه (16 اردیبهشت) نیز در عملیاتی موسوم به «سندور» با حمله به مناطق مرزی پاکستان اعلام کرد که زیرساخت‌های تروریستی را در پاکستان هدف قرار داده است. عملیاتی که تا به اینجای کار به گفته مقامات پاکستانی ده‌ها کشته و مجروح برجای گذاشته است. دولت پاکستان گفته است واکنش جامع و کاملی به این حمله خواهد داد.

حمله شامگاه سه‌شنبه هند به پاکستان را می‌توان مصداق کامل یک «بحران سیاست خارجی» برای پاکستان دانست. بالاترین ارزش حیاتی برای دولت این کشور یعنی حاکمیت نقض شده است. دولت پاکستان تحت فشار روانی و زمانی بسیار شدیدی برای پاسخگویی فوری به این حمله قرار دارد و وضعیت به‌وجود آمده خطر بسیار بالایی برای شروع یک جنگ خانمانسوز بین دو کشور را در پی دارد. این بحران را می‌توان در دو سطح تحلیل جهانی و منطقه‌ای بررسی کرد. در سطح جهانی وقتی نظم موجود به‌درستی کار نمی‌کند و قوانین و قواعد نظم به‌درستی رعایت نمی‌شود بازیگران در سطح منطقه ‌این فرصت را پیدا می‌کنند تا سیاست مستقل خود را بدون توجه به تبعات آن پیگیری کنند. نظم لیبرالی که پس از جنگ سرد توسط آمریکا در جهان مسلط شده بود با سربرآوردن قطب‌های قدرت در مناطق مختلف جهان و عدم التزام خود آمریکا به قواعد این نظم مدت‌هاست که کارایی خود را از دست داده است. در این وضعیت نهادها و رژیم‌های متولی حفظ صلح و ثبات جهانی کارایی خود را از دست داده و زمینه برای گسترش درگیری‌های منطقه‌ای و جهانی بیش از پیش فراهم می‌شود. جنگ اوکراین، جنگ غزه و کشتار گسترده ده‌ها هزار غیر نظامی و زیر پا گذاشتن تمامی قواعد آمره بین‌المللی از سوی رژیم صهیونیستی و تجاوزات این رژیم به لبنان و سوریه و حمایت کامل آمریکا از این جنایت‌ها نشان می‌دهد که نظمی که متجاوز به حقوق بین‌الملل را تنبیه کند یا او را از ادامه تجاوز منصرف کند دیگر در جهان وجود ندارد و بازیگران خود باید به فکر حفظ منافع و تمامیت ارضی خود در این جهان شبیه به جنگل باشند.

جنگ تجاری بین آمریکا و چین و بازگشت واشنگتن به منطق ملی‌گرایی اقتصادی، تمایل ترامپ به تصاحب کانادا، کانال پاناما و‌گرینلند، تهدید به کنار کشیدن از ناتو و تلاش اروپا برای تشکیل یک ارتش اروپایی برای جنگ احتمالی با روسیه طی دهه آینده به‌خوبی نشان می‌دهد که وضعیت نظم بین‌المللی به شدت در حال تغییر است و در شرایطی که نظم جدیدی شکل نگرفته و نظم قبلی به طور کامل از بین نرفته و نظام بین‌الملل در وضعیت گذار به سر می‌برد تنش‌های امنیتی و نظامی بین بازیگران به اوج می‌رسد که بحران کشمیر را می‌توان یکی از موارد آن دانست.

در سطح تحلیل منطقه‌ای نیز باید به این نکته توجه داشت که هند و پاکستان هیچگاه به طور جدی به حل ریشه‌های واقعی بحران نپرداخته‌اند و حتی اگر بحران کنونی به صورت مسالمت‌آمیز حل و فصل شود در آینده این بحران بار دیگر بر روابط بین دو کشور همسایه سایه خواهد انداخت. شرایط کنونی به نظر می‌رسد با بحران‌های قبلی که بین دو کشور بر سر کشمیر ایجاد شده بود فرق می‌کند. در پاکستان دولت ملی‌گرای «نارندا مودی» به‌شدت از سوی جریانات افراطی ملی گرا در این کشور برای تشدید تنش‌ها با پاکستان تحت فشار است و حمله شامگاه سه‌شنبه هند به 9 منطقه مرزی در پاکستان را می‌توان در این راستا ارزیابی کرد. از سوی دیگر ارتش پاکستان نیز که قدرتمندترین نهاد این کشور است در صورت عدم واکنش به حمله نظامی هند جایگاه و اعتبار خود را به عنوان ضامن امنیت و حاکمیت ملی این کشور در نزد افکار عمومی از دست خواهد داد. «عاصم منیر» فرمانده ارتش پاکستان که از سال 2022 به این سمت منصوب شده است نیز مثل نخست‌وزیر هند به شدت تحت فشار است تا قدرت خود را به رخ طرف مقابل بکشد و جایگاه خود را در ارتش پاکستان تثبیت کرده و مشروعیت ارتش پاکستان را بازیابی کند. وی پنجشنبه گذشته در حاشیه یک رزمایش نظامی و درحالی که بر فراز یک‌ تانک ایستاده بود در سخنرانی خود خطاب به سربازان حاضر در میدان گفت: «بگذارید هیچ ابهامی باقی نگذارم. هرگونه ماجراجویی نظامی هند با پاسخی سریع، قاطع و محکم روبه‌رو خواهد شد.» به گفته برخی از کارشناسان‌، وی در قبال مسئله کشمیر و روابط با هند دیدگاه بسیار تندی دارد و این دیدگاه تند در شرایط تشدید تنش‌ها و بهره‌برداری از آن به عنوان نوعی نمایش قدرت از سوی دو طرف می‌تواند به خروج بحران از کنترل منجر شود.

باید امیدوار بود که دو طرف سطحی از عقلانیت سیاسی را در مدیریت بحران از خود نشان دهند. بدترین سناریو در شرایط کنونی این است که پاسخ پاکستان به حمله هند گسترده بوده و به جنگی تمام‌عیار با تهدید به استفاده از سلاح‌های هسته‌ای منجر شود؛ سناریویی که پیامد آن ویرانی فاجعه‌بار در سراسر آسیای جنوبی خواهد بود و شاید هیچ یک از دو طرف نتواند پیامدهای آن را کنترل کند. با اقدام شامگاه سه‌شنبه هند، قول پاکستان به واکنش جامع و در شرایطی که احساسات ملی‌گرایانه در دو کشور غلیان می‌کند احتمال اشتباه محاسباتی یا تشدید تصادفی درگیری بسیار بیشتر از آن چیزی است که تحلیلگران یا رسانه‌ها مطرح می‌کنند. باید منتظر بود و دید که آیا بحران کنونی نیز مثل بحران‌های قبلی بین دو کشور مدیریت خواهد شد یا این بار شرایط فرق می‌کند و دیپلمات‌ها برای حل ریشه‌ای بحران میدان را برای ژنرال‌ها خالی خواهند کرد.