کیهان بررسی می‌کند
از بحران تا فرصت تجربه مدیریت موفق خشکسالی در خوزستان
سرویس اقتصادی-
فغان خشکسالی از رئوس مدیریت منابع آب ایران بلند شده اما تجربه خوزستان که تهدید خشکسالی را به فرصتی برای اصلاح ساختار مدیریت آب تبدیل کرده، امیدآفرین است.
به گزارش کیهان، سال آبی هنوز به انتها نرسیده، فغان خشکسالی از رئوس مدیریت منابع آب ایران بلند شده است. این درحالی است که تجربه مدیریت سه سال پس از 1400 مشخص کرد تامین آب متناسب با نیاز مردم بیش از وابستگی به نزولات جوی به مدیریت آب بستگی دارد. برای مثال در دو سال گذشته علی‌رغم کمبود بارش نسبت به بلندمدت، رکورد تولید گندم در کشور شکسته شد که باید از این تجربه استفاده شود.
در حالی‌که چند استان با پیامدهای سنگین خشکسالی دست‌وپنجه نرم می‌کنند کارنامه خوزستان در مدیریت خشکسالی درخشان است. این استان توانسته با اتکا به یک مدل مدیریتی چندلایه، نه‌تنها از افت در تولید کشاورزی جلوگیری کند بلکه در بسیاری از محصولات به رکوردهای تازه‌ای دست یابد.
این در حالی است که در سال آبی ۱۴۰۳-۱۴۰۲، آورد رودخانه‌های خوزستان حدود چهار میلیارد مترمکعب کمتر از مدت مشابه سال گذشته و پنج میلیارد
و 400 میلیون مترمکعب پایین‌تر از میانگین بلندمدت بود؛ یعنی نسبت به وضعیت عادی بلندمدت بیش از
۴۰ درصد کاهش یافت. این افت بی‌سابقه، خوزستان را با یکی از شدیدترین تنش‌های آبی در ۶۰ سال اخیر روبه‌رو کرد؛ به ویژه آنکه ذخایر دو سد مهم استان یعنی کرخه و دز، به پایین‌ترین سطح خود طی یک دهه گذشته رسیدند. با این حال، استان نه تنها توانست از بروز بحران گسترده جلوگیری کند، بلکه در برخی حوزه‌ها مانند تولید گندم، رکوردهای تازه‌ای ثبت کرد.
خوزستان در سال زراعی ۱۴۰۳–۱۴۰۲ با خرید تضمینی یک میلیون و 624 هزار تن گندم از کشاورزان، رتبه نخست تولید این محصول را در کشور کسب کرده که نسبت به سال قبل رشدی ۲۴ درصدی را نشان می‌دهد. ارزش گندم خریداری شده نیز بالغ بر
۳۳ هزار میلیارد تومان برآورد شده است. همچنین سطح زیرکشت گندم در استان به ۶۰۰ هزار هکتار رسید که بالاترین سطح در کشور محسوب می‌شود. در حوزه محصولات صنعتی نیز عملکرد خوزستان کم‌نظیر بوده است. عملیات برداشت نیشکر از سطح ۷۳ هزار
و ۹۶۰ هکتار آغاز شده و پیش‌بینی می‌شود تا پایان فصل، بیش از شش میلیون و 500 هزار تن نیشکر برداشت شود که خروجی آن چیزی حدود
۷۰۰ هزار تن شکر سفید خواهد بود. همچنین در حوزه چغندرقند حدود ۱۲ هزار هکتار از اراضی زیرکشت رفت و انتظار می‌رود یک میلیون تن چغندر برداشت شده
و ۱۳۵ هزار تن شکر استحصال شود.
دلایل موفقیت
موفقیت خوزستان به چند دلیل بوده است. مدیران منابع آب و بخش کشاورزی استان از ماه‌ها قبل با علم به کاهش بارش‌ها و افت ذخایر سدها، اقدام به بازنگری اساسی در برنامه‌های خود کردند. از مهم‌ترین این اقدامات می‌توان به استفاده از مدل‌های پیش‌بینی اقلیمی، به‌روزرسانی تقویم زراعی و آبیاری، و زمان‌بندی هوشمند تأمین آب اشاره کرد.
توسعه آبیاری‌های نوین نیز به کاهش محسوس هدررفت آب کمک کرد. یکی از نتایج مهم این رویکرد، افزایش یک میلیارد مترمکعبی ذخیره آب قابل برنامه‌ریزی نسبت به سال قبل بود. این دستاورد با وجود کاهش بارش ناشی از کاهش هدررفت، کنترل مصرف و جلوگیری از تداخل برداشت در شبکه‌های اصلی بود. به گفته مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خوزستان، ۴۰ درصد از سامانه‌های آبیاری به سیستم کنترل فشار و پایش دیجیتال مجهز شده‌اند که کاهش تلفات در کانال‌های انتقال را تا
۱۸ درصد نسبت به سال گذشته ممکن کرده است.
یکی از عوامل موفقیت در مدیریت منابع آب، بهره‌برداری عملیاتی از سامانه‌های پایش برخط و تصاویر ماهواره‌ای بود. بر اساس اعلام شرکت مدیریت منابع آب ایران، خوزستان جزو سه استان کشور است که به طور کامل از سامانه‌های هشدار سیلاب، مدل‌های پیش‌بینی تبخیر و سامانه رصد حجمی منابع در تصمیم‌سازی‌های استانی بهره‌برداری کرده است. به طور مشخص، داده‌های ماهواره‌ای مربوط به کاهش پوشش برفی در حوضه‌های بالادستی و مدل‌های بارش-رواناب نقش مستقیمی در زمان‌بندی توزیع آب ایفا کردند.
در نهایت، تجربه خوزستان نشان داد که موفقیت در عبور از بحران‌های اقلیمی، علاوه‌بر لوله و سد و پمپ، به ظرفیت‌های نرم‌افزاری همچون گفت‌وگوی اجتماعی، اطلاعات به‌روز، شفافیت سیاستی و مشارکت واقعی گره خورده است. در شرایطی که مشکل آب، ممکن است ادامه داشته باشد؛ مستندسازی و تحلیل این تجربه، می‌تواند زیربنای طراحی سیاست‌های ملی در سطوح بالادستی قرار گیرد.
جلب مشارکت فعال کشاورزان
و ذی‌نفعان محلی
وجه تمایز خوزستان، مشارکت فعال کشاورزان و ذی‌نفعان محلی در فرآیند تصمیم‌گیری بود. بیش از ۸۰ هزار کشاورز در قالب شوراهای محلی و کمیته‌های هماهنگی، در تعیین الگوی کشت و مدیریت مصرف آب نقش مستقیم ایفا کردند. این تعامل میان دولت و مردم، سرمایه اجتماعی لازم برای مدیریت مؤثر بحران را فراهم ساخت. بر پایه اطلاعات ارائه شده توسط شرکت آب منطقه‌ای خوزستان، طی ۶ ماه منتهی به شروع فصل کشت، بیش از ۵۰۰ جلسه مشورتی با حضور نمایندگان کشاورزان، جهاد کشاورزی، آبفا، محیط زیست و استانداری برگزار شد. خروجی این جلسات، تقسیم‌بندی منصفانه منابع، اولویت‌بندی مصرف آب در ۶۲ منطقه کشاورزی استان و تدوین تقویم زراعی متناسب با وضعیت منابع در دسترس بود.
در مسیر مدیریت مشارکتی، ۴۱ تشکل آب‌بران در قالب پنج شرکت بهره‌برداری مستقل در سطح دشت‌های شادگان، رامهرمز، سوسنگرد، حمیدیه و دشت آزادگان به فعالیت پرداختند. این تشکل‌ها مستقیما در نظارت بر مصرف، گزارش‌دهی تخلفات، تعیین نوبت‌بندی آبیاری و اطلاع‌رسانی مشارکت داشتند. بر اساس نظرسنجی مرکز تحقیقات آب و خاک، ۷۶ درصد کشاورزان خوزستانی از شیوه مدیریت منابع در سال آبی جاری رضایت «زیاد» یا «خیلی زیاد» داشته‌اند.
کارشناسان معتقدند مدل مدیریتی خوزستان، یک الگوی موفق ملی است که با ترکیب تجربه بومی، فناوری و تعامل اجتماعی شکل گرفته است. اما برای تعمیم آن به سایر استان‌ها، عزم سیاسی، هماهنگی نهادی و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها ضروری است.
آزمون بزرگ بعدی در راه است. اکنون با آغاز فصل گرما، چالش جدیدی پیش‌روی این استان قرار دارد. افزایش دما، نیاز بیشتر به آب برای نخیلات، دام‌ها، تالاب‌ها و شرب، فشار مضاعفی بر منابع وارد خواهد کرد. پیش‌بینی می‌شود مصرف در برخی مناطق استان تا ۵۰ درصد نسبت به بهار افزایش یابد. تابستان، سنجش نهائی انسجام مدیریتی و کارآمدی الگوی خوزستان خواهد بود.