شب زندهداری و اعمـال آن
در روایات دینی، ثواب فراوانی برای احیاء و شب زندهداری بیان شده است از این‌رو لازم است دانسته شود که منظور از شب زندهداری چیست؟ و از منظر روایات چه اعمالی بیشتر برای شب زندهداری توصیه شده‌اند.
در ادامه اعمال و عباداتی که برای مطلق شب زندهداری در روایات آمده، بیان می‌شود.
الف. چیستی شب زندهداری
شب زندهداری یعنی بیدار ماندن در شب برای عبادت خداوند جهت رسیدن به قُرب الهی. از شب زندهداری با عبارت «سهر» در روایات یاد شده است.
گاهی نیز شب زندهداری به معنای «بیدار شدن در شب، پس از مقداری خوابیدن»، آمده است که با اصطلاح «تهجّد» از آن یاد می‌شود. این دو، گرچه یکی نیستند ولی قرین و ملازم یکدیگر بوده و به جای هم به کار می‌روند بنابراین از شب زندهداری به صورت مطلق، می‌توان هر دو را اراده کرد.(1)
ب. اعمال توصیه شده برای شب زندهداری
برخی اعمالی که در روایات دینی از آنها به عنوان عبادات و تهجّد شبانه آمده‌اند، عبارت است از:
1. نماز شب
مهم‌ترین عملی که برای عبادت شبانه از آن یاد شده، نماز شب است. قرآن کریم، پیامبر(صلی‌الله علیه و آله) را به شب زندهداری و انجام نماز شب، امر کرده است: «و پاسى از شب را [از خواب برخیز و] و نماز بخوان! امید است پروردگارت تو را به مقامى در خور ستایش برانگیزد.»(2)
در روایتی از رسول خدا(ص) آمده است: «لَا سَهَرَ بَعْدَ الْعِشَاءِ الْآخِرَهِ إِلَّا لِأَحَدِ رَجُلَیْنِ مُصَلٍّ أَوْ مُسَافِرٍ(3)؛ بیدار ماندن بعد از نماز عشاء روا نیست مگر براى دو کس: کسی که نماز می‌گزارد و کسی که مسافر باشد.» آنچه از ظاهر این حدیث بر می‌آید، مطلق نماز نیز به عنوان عمل شبانه، توصیه شده است.
2. قرائت قرآن
عمل دیگری که در شب زندهداری بر آن تاکید شده، قرائت قرآن است. قرآن کریم در این رابطه می‌فرماید: « شب را جز اندکی [برای نماز و عبادت] برخیز، نیمی از شب یا اندکی از آن بکاه، نیمی از آن یا اندکی از نیمه بکاه، یا بر آن [نیمه] بیفزای و قرآن را شمرده شمرده بخوان.» (4)
3. رسیدگی به فقرا در نیمه شب
سیره اهل بیت(ع)، رسیدگی به حال محرومان و نیازمندان در نیمه شب و به طور پنهانی بوده است. به عنوان نمونه، هشام بن سالم می‌گوید: «کَانَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ إِذَا أَعْتَمَ وَ ذَهَبَ مِنَ اللَّیْلِ شَطْرُهُ أَخَذَ جِرَاباً فِیهِ خُبْزٌ وَ لَحْمٌ وَ الدَّرَاهِمُ فَحَمَلَهُ عَلَى عُنُقِهِ ثُمَّ ذَهَبَ بِهِ إِلَى أَهْلِ الْحَاجَهِ مِنْ أَهْلِ الْمَدِینَهِ فَقَسَمَهُ فِیهِمْ»؛ وقتی امام صادق(ع) نماز عشاء می‌خواندند و پاسی از شب می‌گذشت، کیسه‌ای پر از نان، گوشت و پول بر می‌داشت، آن را بر گردن خود حمل نموده و بین فقرای مدینه تقسیم می‌کرد.»(5)
4. در کنار والدین بودن و خدمتگزاری به آنها
یکی از اعمالی که از آن به عنوان عبادت شبانه یاد شده و دارای ثواب فراوانی است بیداری جهت خدمت به والدین است. امام صادق(ع) می فرماید: «أَتَى رَجُلٌ رَسُولَ اللَّهِ(صلی‌الله علیه و آله) فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّی رَاغِبٌ فِی الْجِهَادِ نَشِیطٌ فَقَالَ لَهُ النَّبِیُّ فَجَاهِدْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَإِنَّکَ إِنْ تُقْتَلْ تَکُنْ حَیّاً عِنْدَ اللَّهِ تُرْزَقْ وَ إِنْ تَمُتْ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُکَ عَلَى اللَّهِ وَ إِنْ رَجَعْتَ رَجَعْتَ مِنَ الذُّنُوبِ کَمَا وُلِدْتَ، قَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ إِنَّ لِی وَالِدَیْنِ کَبِیرَیْنِ یَزْعُمَانِ أَنَّهُمَا یَأْنَسَانِ بِی وَ یَکْرَهَانِ خُرُوجِی فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ فَقِرَّ مَعَ وَالِدَیْکَ فَوَ الَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ لَأُنْسُهُمَا بِکَ یَوْماً وَ لَیْلَهً خَیْرٌ مِنْ جِهَادِ سَنَهٍ؛ شخصی خدمت رسول خدا(ص) آمد و عرضه داشت: ای رسول خدا! من مشتاق جهاد سخت هستم، پیامبر فرمودند: در راه خدا جهاد کن! به راستی اگر کشته شوی، نزد خداوند زنده خواهی بود و روزی می‌خوری و اجر تو نزد خدای متعال است و اگر زنده بازگشتی، مانند کسی که تازه متولد شده، از گناهانت پاک می‌شوی! آن شخص گفت: ای رسول خدا، پدر و مادر پیری دارم که به من انس گرفته و دوری از آنها را ناپسند می‌شمارند.
پیامبر فرمودند: نزد آنها بمان، قسم به خدایی که جانم به دست اوست، انس آنها با تو در یک شبانه‌روز از جهاد یک سال برتر است.»(6)
5. علم آموزی
یکی دیگر از اعمالی که بیداری و شب زندهداری برای آن جایز دانسته شده، علم آموزی است. رسول خدا فرمودند: «لَا سَهَرَ إِلَّا فِی ثَلَاثٍ مُتَهَجِّدٍ بِالْقُرْآنِ أَوْ طَالِبِ الْعِلْمِ أَوْ عَرُوسٍ تُهْدَى إِلَى زَوْجِهَا(7)؛ شب زندهداری روا نیست مگر در سه چیز؛ طلب علم، قرائت قرآن و بردن عروس به خانه شوهر.»
6. توبه و استغفار
یکی از بهترین اعمال توصیه شده در شب زندهداری، توبه و استغفار از گناهان به درگاه الهی است. توبه در نیمه شب به عنوان صفت برجسته مؤمنان است، از این‌رو، خدای متعال، مؤمنان را با عبارت: «الْمُسْتَغْفِرینَ بِالْأَسْحارِ (8)؛ استغفار کنندگان در سحر» ستوده است.
امام صادق(ع) می فرماید: «إِنَّ الرَّبَّ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى یُنْزِلُ أَمْرَهُ کُلَّ لَیْلَهِ جُمُعَهٍ إِلَى السَّمَاءِ الدُّنْیَا مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ وَ فِی کُلِّ لَیْلَهٍ فِی الثُّلُثِ الْأَخِیرِ وَ أَمَامَهُ مَلَکٌ یُنَادِی: هَلْ مِنْ تَائِبٍ یُتَابُ عَلَیْهِ، هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَیُغْفَرَ لَهُ، هَلْ مِنْ سَائِلٍ فَیُعْطَى سُؤْلَهُ(9)؛ خدای تعالی ندا کنندهای دارد که در شب‌های جمعه از ابتدای شب و در بقیه شب‌ها در بخش سوم شب، به آسمان دنیا آمده و فریاد می‌زند آیا توبه کنندهای هست که توبه او را جواب دهم، آیا استغفار کنندهای هست که او را بیامرزم، آیا درخواست کنندهای هست که حاجت و نیاز او را برآورده سازم.»
امیرمؤمنان(ع) درباره طلب استغفار در سحرگاهان می‌فرماید: «طُوبى لِنَفسٍ أدَّت إلى رَبِّها فَرضَها و عَرَکَت بِجَنبِها بُؤسَها و هَجَرَت فی اللَّیلِ غُمضَها حتّى إذا غَلَبَ الکَرى علَیها، افتَرَشَت أرضَها و تَوَسَّدَت کَفَّها. فی مَعشَرٍ أسهَرَ عُیُونَهُم خَوفُ مَعادِهِم و تَجافَت عن مَضاجِعِهِم جُنُوبُهُم و هَمهَمَت بِذِکرِ رَبِّهِم شِفاهُهُم و تَقَشَّعَت بِطُولِ استِغفارِهِم ذُنُوبُهُم. اُولئکَ حِزبُ اللّه ِ، ألا إنَّ حِزبَ اللّه ِ هُمُ المُفلِحُونَ(10)؛ خوشا به حال آن کس که فریضه پروردگارش را به جاى آورْد و بر سختی‌ها و ناملایمات صبر کرد و خواب را از دیدگانش دور ساخت و اگر خواب بر او چیره آمد، زمین را بستر خود کرد و دستش را بالش. آنان که خوف روز رستاخیز چشمانشان را بیدار نگه داشت و پهلوهایشان را از بسترهاى راحتشان دور کردند و لب‌هایشان به ذکر پروردگارشان زمزمه کرد و از کثرت استغفارشان، گناهانشان زدوده شد؛ اینان حزب خدایند و بدانید که حزب خدا
پیروز است.»
۷. مطلق بیداری در راه رضای خدا
برخی روایات، مطلق بیداری که برای رضای الهی انجام شود را توصیه کرده‌اند. امام باقر(ع) می‌فرماید: «کُلُّ عَیْنٍ بَاکِیَهٌ یَوْمَ الْقِیَامَهِ غَیْرَ ثَلَاثٍ عَیْنٍ سَهِرَتْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَیْنٍ فَاضَتْ مِنْ خَشْیَهِ اللَّهِ وَ عَیْنٍ غُضَّتْ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ(11)؛ هر چشمی روز قیامت گریان خواهد بود مگر سه چشم؛ چشمی که در راه خدا بیداری کشد، چشمى که از ترس(عذاب) خدا اشک بریزد و چشمى که از آنچه خدا حرام کرده فرو هشته شود.»
امام زین العابدین(ع) از خدای متعال چنین درخواست می‌کند: «اللَّهُمَّ! اجعَلنا مِمَّن دَأبُهُم الاِرتِیاحُ إلَیکَ و الحَنِینُ و دَهرُهُمُ(دَیدَنُهُم ) الزَّفرَهُ و الأنِینُ. جِباهُهُم ساجِدَهٌ لِعَظَمَتِکَ و عُیُونُهُم ساهِرَهٌ فی خِدمَتِکَ (12) ؛ بار خدایا! ما را از کسانى قرار ده که روش آنان آرام گرفتن و شوق ورزیدن به توست و عمرشان به آه و ناله مى گذرد. پیشانى‌هایشان در برابر عظمت تو به خاک می‌افتد و چشم‌هایشان در راه خدمت به تو بیداراست.»
پی‌نوشت‌ها:
1. ر.ک: راغب اصفهانى، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، محقق/مصحح، داوودى، صفوان عدنان، بیروت، دارالقلم، چاپ اول، 1412ق، ص820.
2.اسراء، آیه 79.
3.ابن بابویه، محمد بن على، الخصال، محقق/مصحح، غفارى، على اکبر، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، 1362ش، ج1، ص78.
4.مزمل، آیه 2-4.
5 و6. کلینى، محمد بن یعقوب، کافی، محقق/مصحح، غفارى على اکبر و آخوندى، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق، ج4، ص8.
7. ابن اشعث، محمد بن محمد، الجعفریات، تهران، مکتبه النینوى الحدیثه، چاپ اول، بی‌تا، ص94.
8. آل عمران، آیه 17.
9. قمى، على بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق/مصحح، موسوى جزائرى، طیّب، قم، دارالکتاب، چاپ سوم، 1404ق، ج2، ص204.
10. شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج‌البلاغه، محقق/مصحح، صالح، صبحی، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق، نامه 40.
11. کلینى، محمد بن یعقوب، کافی، محقق/مصحح، غفارى على اکبر و آخوندى، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، 1407ق، ج2، ص80.
12. مجلسى، محمد باقر ، بحار الأنوار، محقق/مصحح، جمعى از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق، ج91، ص148.
* مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی