پرسش:
راهکارهای سیر و سلوک و مبارزه با نفس چگونه و درچه چهارچوبی باید صورت گیرد تا انسان خدای ناکرده به وادی‌های انحرافی گرفتار نشود و از مسیر و غایت اصلی خود دور نگردد؟
پاسخ: 
ضرورت جهاد اکبر دائمی
از آنجا که انسان دائماً در حرکت و سیر و سلوک است، و مسیر حرکت او گاهی به سوی بالا و به اصطلاح سیر صعودی و تکاملی دارد، و گاهی به سوی پایین و سیر نزولی و قهقرایی دارد، لذا به‌طور اجمال می‌توان گفت: اگر زمام امور انسان و فرماندهی اعضاء و جوارح او در دست عقل و آموزه‌های وحیانی شارع مقدس باشد، قهراً حرکت و سیر و سلوک چنین انسانی صعودی و روبه تکامل خواهد بود و اگر خدای ناکرده، زمام امور و فرماندهی این اعضاء و جوارح در دست نفس و هواهای نفسانی انسان باشد، باز هم قطعاً چنین انسانی سیر و سلوک و حرکتش نزولی و قهقرایی و منتهی به اسفل‌السافلین خواهد بود.
ابعاد وجودی انسان 
انسان موجودی تک‌ساحتی نیست و دارای دو بعد می‌باشد؛ از یک‌ سو به عالم بالا و اعلی‌علیین نظر دارد که از آن به عالم انسانی یا فطرهًْ‌الله نام می‌برند، و از سوی دیگر به عالم پایین و سفلی نظر دارد که از آن به عالم حیوانی یا اسفل‌السافلین نام می‌برند.  بنابراین با توجه به این دو نوع بعد حیات، انسان دارای دو چهره نفسانی است:
1- ساحت حیوانی: یعنی نفس در مرتبه نازل آن و خود طبیعی که منشأ غرایز حیوانی و شهوت و غضب و عامل جلب لذت و دفع ضرر است و وجود آن برای تأمین حیات مادی انسان در این دنیا ضروری است، و تربیت اسلامی آن را هدایت و در مسیر تکاملی قرار می‌دهد، اما هرگاه از مسیر و جهت‌گیری صحیح خارج شود و از کنترل عقل و آموزه‌های وحیانی شارع مقدس بیرون آید به‌طور طبیعی انسان را به کفر، ظلم، جهل، طغیان، حرص، حسد، بخل، کینه، نیرنگ، تکاثرطلبی و سایر خصلت‌های سیئه و رذایل اخلاقی سوق خواهد داد، و قرآن‌کریم از این حالت نفسانی با عنوان «نفس اماره» سخن گفته و می‌فرماید: 
«ان النفس لامارهًْ بالسوء» (یوسف- 53) و گاهی از آن به عنوان «مسوّله» یاد می‌کند «و کذلک سولت لی نفسی» یعنی نفس من، مرا به چنین نیرنگی وا داشت (طه- 96) سوّلت از تسویل به معنای زینت‌دادن است.
2- ساحت انسانی یا فطرهًْ‌الله: چهره دیگر نفس همان نفح روح الهی و خلقت بر اساس «فطرهًْ‌الله» است که منشأ کمالات عقلی، علمی و عملی و گرایش‌هایی چون: خداجویی، آرمان‌خواهی و کمال‌طلبی، عرفان، اخلاق، عدالت، خودشناسی، احسان، ایثار و جمیع فضایل و حسنات اخلاقی می‌شود و قرآن از آن به فطره‌الله تعبیر می‌فرماید: «فطره‌الله التی فطرالناس علیها» خدا مردم را بر اساس فطره‌الله آفریده است(روم- 30)
لزوم مبارزه با نفس اماره
رسول گرامی اسلام(ص) مبارزه با نفس اماره را «جهاد اکبر» نامیده و نفس را سرسخت‌ترین «اعدی عدوک» دشمنان خوانده است، و در آیات و روایات و توصیه‌های اخلاقی و عرفانی و ادبیات ما، از آن نکوهش بسیاری شده، و پیروی از هوای نفس سرچشمه همه خطاها و گمراهی‌ها به شمار آمده است و سبب هلاکت و نابودی انسان می‌گردد.  بنابراین هدف از مبارزه با نفس، «نفس اماره بالسوء» است که البته باید نخست راهکارهای مبارزه با آن را در چارچوب آموزه‌های عقلانی و وحیانی شارع مقدس فراگرفت، و پس در مقام عمل با استعانت از خدای متعال با آن به‌طور مستمر تا لحظه مرگ مبارزه کرد. در روایات اسلامی به شناخت نفس توصیه فراوان شده و آن را سودمندترین معارف طریق خداشناسی، نشانه کمال عقل، بالاترین حکمت و نردبان صعود خوانده و جهل خویش را بدترین نوع جهل، خود فراموشی، گمراهی، تباهی و نادانی نسبت به همه چیز دانسته‌اند. امام علی(ع) می‌فرماید: «عجبت لمن یجهل نفسه کیف یعرف ربّه» تعجب ‌می‌کنم از کسی که نسبت به نفس خود جهل دارد، چگونه پروردگارش را خواهد شناخت(غررالحکم، ح6270)
(ادامه دارد)