صلهرحم با بستگان غیر همخوان (شبهه ها و پاسخ ها)
شبهه: برخی فامیل‌های دور و نزدیک حجاب درست و حسابی ندارند، اکثرا هم روسری سرشان نمی‌کنند و یا تقیدات شرعی دیگر هم ندارند، برای رفت و آمد و صلهرحم چکار کنیم. به خانه‌شان برویم یا نه؟
پاسخ: در مورد صلهرحم در فرهنگ دینی سفارش‌های بسیاری وارد شده و آثار فراوان دنیوی و اخروی برای آن بیان شده است و در نقطه مقابل هشدارها و نتایج بسیار بدی برای قطع‌رحم مطرح گردیده و از گناهان کبیره شمرده شده است. از طرفی موضوع حجاب هم در فرهنگ دینی از اهمیت بسیاری برخوردار است و مکلفین، به انجام امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر در همه زمینه‌ها ازجمله موضوع حجاب سفارش شده‌اند.
حال وقتی خویشاوندان، برخی از احکام الهی مانند حجاب را رعایت نمی‌کنند، وظیفه ما در این شرایط چیست؟
نکته اول: معنا و روش‌های مختلف صلهرحم
صلهرحم از ماده «وصل» است و به معنی اتصال و ارتباط با خویشاوندان و هرگونه احسان به ایشان(1) که بر اساس عرف و منابع دینی، مصادیق و روش‌های مختلف و متنوعی دارد و هرگونه رفتاری که باعث ایجاد رابطه و پیوند باشد را شامل می‌شود؛ مثلاً گاهی با یک سلام و جواب سلام صلهرحم برقرار می‌شود، هم‌چنان‌که از رسول خدا(صلی‌الله علیه و‌آله) نقل شده که فرمودند: «با خویشاوندان خود ارتباط برقرار کنید هرچند با یک سلام باشد.»(2)
همچنین گاهی دادن یک لیوان آب می‌تواند مصداق صلهرحم باشد چنان‌که امام صادق(ع) فرمودند: «حتى اگر شده با نوشاندن جرعه‌ای آب، با خویشاوندت صلهرحم کن و بهترین صلهرحم، آزار نرساندن به خویشاوند است.»(3)
تلفن زدن، پیامک دادن، ارسال محتواهای مفید برای ایشان، رفتن به منزل یکدیگر، همنشینی و صحبت در مجالس یا محل کار یا مهمانی‌ها، سلام فرستادن توسط واسطه یا هدیه فرستادن، کمک مالی، قرض دادن و... همه این موارد می‌تواند مصداق صلهرحم باشد؛ پس صلهرحم محدود به منزل هم رفتن نیست و روش‌های دیگری هم دارد. از طرفی همه این موارد هم در شدت و ضعف ارتباط، یکسان نیستند برخی دلالت بر ارتباط قوی و برخی دلالت بر ارتباط ضعیف دارد.
سلسله‌مراتب داشتن معنای صلهرحم
صله‌رحمی که باید با فامیل داشته باشیم به یک اندازه و مساوی نیست؛ بلکه هرچه فامیل نزدیک‌تر باشد لازم است ارتباط بیشتری برقرار شود و هر چه دورتر کمتر؛ مثلاً نمی‌توان برای صلهرحم با پدر و مادر یا برادر و خواهر به سلام و علیک گفتن در کوچه یا مجالس بیرونی اکتفا کنیم و گمان کنیم حق صلهرحم را ادا کرده‌ایم؛ بلکه در این موارد باید مراتب بالاتر و شدیدتر ارتباط را برقرار‌نماییم.
نکته دوم:تاثیر صلهرحم حتی برای بی‌تقواها
جالب اینجاست که صلهرحم آنچنان پر برکت است و آثار مختلف دنیایی و آخرتی دارد که حتی اگر هر دو خانواده یا یکی از آنها یا بعضی از آنها اهل گناه و معاصی باشند، ولی اهل ارتباط و صلهرحم باشند، باز برکات صلهرحم شامل حال آنها هم می‌شود. چنان‌که از رسول خدا نقل شده که فرمودند: «مردمان بدکرداری که نیکوکار هم نیستند صلهرحم به‌جای می‌آورند و درنتیجه دارایی‌هایشان زیاد و عمرهایشان طولانى می‌شود، چه رسد به اینکه نیکوکار و نیک باشند.»(4)
نکته سوم: مجاز نبودن ترک صلهرحم
بر اساس نظر فقهای عظام انسان مجاز نیست در هرحال صلهرحم با خویشاوندان را ترک کند حتی اگر اهل انجام گناهان باشند.(5) نه‌تنها گناه بلکه حتی اگر در دین و عقیده با ما مشترک نباشند باز ما مجاز نیستیم با آنها قطع رابطه کنیم(6) شخصی از امام صادق(ع) سؤال کرد: بستگانم بر غیردین و عقیده من هستند. آیا باز برایشان حقی برعهده من است؟ حضرت فرمود: «بلی، حق رحم با هیچ‌چیز ساقط نمی‌شود. اگر بستگانت بر دین تو بودند، دو حق بر تو داشتند: حق رحم و حق اسلام.»(7)
نکته چهارم: مراتب‌داشتنِ امربه‌معروف
امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر یکی از واجبات دینی در کنار صلهرحم است که این مسئله هم دارای مراتب مختلف است: امر و نهی قلبی(8) و امر و نهی لسانی و امر و نهی عملی که در زمان برپایی حکومت اسلامی امر و نهی عملی، وظیفه حکومت است نه افراد.(9)
نکته پنجم: انجام امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر با رعایت آداب و شرایط آن
با توجه به آنچه عرض شد شما باید در درجه اول با رعایت آداب و شرایط و سلسله مراتب فرد بی‌حجاب را امر‌به‌معرف و نهی‌از‌منکر کنید؛ یعنی حداقل باید در چهره و برخورد ما مشخص باشد که از گناهی که طرف مقابل انجام می‌دهد ناراحت هستید و آن را تأیید نمی‌کنید و در صورت لزوم مراحل بعدی امربه‌معروف و نهی از منکر مانند تذکر لسانی را انجام داد.
نکته ششم: جمع بین هردو با استفاده از روش‌های مختلف مانند کم کردن رابطه
اگر باوجود انجام امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر و اقدامات تربیتی لازم باز طرف مقابل دست از گناه خود مانند بی‌حجابی برنداشت در این‌جا باز ما مجاز به قطع رحم نیستیم. بلکه باید با توجه به اینکه صلهرحم روش‌های مختلفی دارد سعی کنیم هرچند با تلفن یا پیام دادن یا سلام فرستادن یا هم‌صحبتی در محل کار یا... ارتباط با خانواده طرف مقابل را حفظ کرد.
حتی گاهی می‌توان در حد ضرورت(و نه زیاد) به خانه طرف مقابل رفت و در حد ضرورت نشست و با توجه و محبت با بقیه خانواده و کم‌محلی و کم‌توجهی با فرد خطاکار(برای انجام امربه‌معروف قلبی)، بین صلهرحم و امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر جمع کرد.(10) البته در این مواقع باید مراقب باشیم به گناه مبتلا نشویم و احتیاط و مراقبه خود را بیشتر کنیم.(11)
نکته هفتم: تفکیک بین خانواده و شخص بی‌حجاب
در مواردی باید بین خانواده شخص خطاکار و خود خطاکار، تفکیک قائل شد و اگر هم بناست امربه‌معروف و نهی‌از‌منکری با حفظ شرایط و سلسله‌مراتب اتفاق بیفتد باید با همان شخص باشد و با برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح ارتباط با بقیه خانواده برقرار بماند و نباید طوری رفتار کرد که بقیه خانواده مورد بی‌مهری و کم‌توجهی قرار گیرند مگر اینکه آنها هم به این رفتار ناشایست راضی بوده باشند.
حتی در مورد شخص خطاکار هم از روایات اهل‌بیت(ع) به دست می‌آید که انسان در مواجهه با منکرات فامیل و بستگان باید ملاطفت و نرمی بیشتری به خرج بدهد تا موجب خشونت و اصطکاک و دوری نشود.
نکته هشتم: واکسینه کردن خانواده
در قبل و بعد از این‌گونه ارتباطات باید مراقب خانواده خود بود تا از این‌گونه رفتار‌ها الگوبرداری نکنند؛ به‌خصوص اگر نوجوان هستند. از این‌رو لازم است در وقت مناسب نسبت به اهمیت و ضرورت و آثار و مبانی حجاب، اطلاعات لازم را در اختیار خانواده قرار داد و نسبت به آن تأکید کرد و پادزهر لازم را تزریق نمود تا به ویروس گناه مبتلا نشوند.
نتیجه
انسان باید درهرحال ارتباط خود را با فامیل و خویشاوندان حفظ کند؛ هرچند اهل گناه و معاصی شده باشند و باید این نوع روابط را مدیریت نمود. به این معنی که نوع برخورد و ارتباطات خود را مدیریت کند و روش‌هایی به کار ببرد که هم صلهرحم انجام داده باشد و هم به گناه و مفسده مبتلا نشود. از طرفی با رعایت سلسله‌مراتب و آداب و شرایط امربه‌معروف و نهی‌از‌منکر به وظیفه خود در این زمینه عمل نماید؛ یعنی با اتخاذ شیوه مناسب، بین صلهرحم و رعایت تقوا و انجام امربه‌معروف و نهی از منکر جمع کند.
منابع مطالعاتی
1. صلهرحم، نوشته مرتضی صابر خراسانی، نشر مؤسسه در راه حق.
2. صلهرحم از دیدگاه کتاب و سنت، نوشته نصرت سنجری، نشر داتیس.
3. صلهرحم، نوشته مرتضی اکبری، نشر شرکت چاپ و نشر بین‌الملل.
___________________________
1. ر. ک: هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت، 6 جلد، قم، نشر مؤسسه دائره‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت، 1385 ه ق، ج ۵، ص ۱۰۳.
2. ابن شعبه حرانى، تحف العقول، قم: جامعه مدرسین، چاپ دوم، 1404 ق. ص: 57.
3. کلینى، الکافی، تهران، دار‌الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم،1407 ق. ج2، ص: 151.
4. همان، ص: 155
5. خمینی، روح‌الله، استفتائات امام خمینی، 10 ج، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، 1392 ه ش، ج 6 ص 663.
6. البته حکم افرادی که قبلاً مسلمان بوده و هم‌اکنون مرتد شده‌اند ازنظر برخی فقها متفاوت است که باید در این مسئله به نظر مرجع تقلید خود مراجعه شود.
7. کلینى، الکافی، تهران: دار‌الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم،1407 ق. ج2، ص: 157.
8. مقصود از امر و نهی قلبی، اظهار کراهت قلبی است؛ یعنی مکلف باید تنفر و انزجار درونی خود را نسبت به انجام منکر و ترک معروف آشکار کند.
9. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر رهبر معظم انقلاب، (1400.10.21) https://B2n.ir/t12862
10. البته اگر این رفتن به منزل طرف مقابل به‌نحوی که گفته شد، تأیید رفتار طرف مقابل تلقی شود در این‌جا به نظر برخی از مراجع باید از رفتن خودداری کرد. ر. ک: هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت، 6 جلد، نشر مؤسسه دائره‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت، قم، 1385 ه ق، ج: 6، ص: 659.
11. برخی فقها می‌فرمایند: اگر ترک رفت‌وآمد باعث ترک بی‌حجابی توسط طرف مقابل می‌شود می‌توان موقتاً با آنها رفت‌وآمد در منزل نداشت و از راه‌های دیگر که بیان شد ارتباط را حفظ کرد. (مکارم شیرازی، ناصر، الفتاوی الجدیده، 3 ج، قم، مدرسه الإمام علی بن أبی طالب، 1385 ه ش، ج 1، ص 123.)
برخی از مراجع هم شرط کرده‌اند که این رفت‌وآمد موجب تشویق و تأیید شخص گنه‌کار نشود و الا نباید رفت‌وآمد کرد و باید از راه‌های دیگر صلهرحم نمود (ر. ک: سیستانی، توضیح المسائل، ۱۳۹۵ ش، مسئله ۲۵۶).