شبهه: آیا برخی تشریفات مجالس ترحیم مانند برگزاری مراسم سوم، هفتم و چهلم برای متوفی سنت نبوی است یا بدعت؟ مراحل تاریخی این عمل چیست؟

پاسخ: بسیاری از چیزهایی که اکنون در جامعه جزء سنت‌های فراموش‌نشدنی مردم شده، فاقد وجاهت شرعی و دینی است. 

یکی از سنت‌ها مراسمی است که هنگام فوت و خصوصاً بعد از فوت تحت عنوان‌های مختلف برگزار می‌شود. درحالی که برخی از این کارها بر عکس روایات و احکام دینی است. 

اگر شخصی از دنیا رفت، مستحب است که تا سه روز غذایی از بیرون تهیه کرده و برای بازماندگان ارسال کنند. این سنت احتمالاً تا به امروز در بعضی از کشورهای اسلامی متداول است. 

نقل شده در نقاطی از استان لرستان ایران مردم به این مهم اهتمام داشته و عمل می‌کنند. امام باقر‌(ع) فرمود: سزاوار است همسایگان به مدت سه روز برای صاحبان عزا طعام درست کنند.‌(1) امام صادق‌(ع) فرمود: غذا خوردن نزد اهل مصیبت از کارهای دوران جاهلیت است. سنت (پسندیده) آن است که برای آنان (عزاداران) طعام و غذا ارسال شود. آن‌گونه که پیامبر درباره بازماندگان جعفر بن ابی‌طالب سفارش به ارسال طعام کردند‌(2)

 پس سنت اسلام این است. البته گرفتن مجلس ترحیم و خواندن فاتحه بدون پذیرایی‌های مفصل خوب است‌، تا ثواب فاتحه و... به میت واصل شود. در عوض هزینه‌های هنگفتی که می‌شود، می‌توان در راه‌های بهتر و سودمندتر برای میت و بازماندگان خرج کرد، مانند وقف و دیگر صدقات جاریه، خدمات آموزش و پرورش، مدرسه‌سازی، ساختن راه‌ها و بناهایی که عموم مردم از آن استفاده کنند، شناسایی افراد فقیر و مستمند و رسیدگی به وضع آنان. در مورد مراسم سوم و هفتم و... در روایات چیزی ذکر نشده است‌، اما مراسم چهلم به خصوص متأثر از برپایی مراسم اربعین سالار شهیدان می‌باشد.

برگزاری مراسم، سوم، هفتم و چهلم بر اساس سنتی است که در جامعه متعارف و معمول است. 

در داده‌های مذهبی و دینی، مطلبی یافت نمی‌شود. البته برخی اعداد، همانند آنها که در پرسش آمده، دارای آثار و خواصی است. در روایات راجع به اینکه این جمله یا سوره یا آیه را اگر انسان سه‌، یا هفت، یا چهل بار بخواند یا این عمل را چهل بار تکرار کند، ثواب یا این اثر را دارد، یافت می‌شود. در مفاتیح‌الجنان، دعاهائی آمده، که خواندن آن سه یا هفت بار، مستحب است. 

البته عدد چهل، از جایگاه خاصی برخوردار است. میان مسیحیان مرسوم است که در روز چهلم درگذشت فرد، خویشان و دوستانش در کلیسا، اجتماع می‌کنند. برای او نمازی به نام نماز میت برگزار می‌کنند.‌(3) 

در روایات اسلامی آمده که پیامبر فرمود: زمین برای انسان با‌ایمان، چهل روز‌گریه می‌کند، امام صادق(ع) فرمود: آسمان چهل روز بر امام حسین(ع)‌ گریست.‌(4)

همچنين آن حضرت فرمود: هر‌گاه مؤمنى از دنيا برود و چهل نفر از مؤمنان بر جنازه او حضور يافته و بگويند: «اللّهمّ إنّا لا نعلم منه إلّا خيرا و انت اعلم به منّا» 

(يعنى: بار خدايا! ما جز خير و خوبى چيزى از او نمی‌دانيم و تو نسبت به او از ما داناتر هستى) خداوند می‌فرمايد: من گواهي‌هاى شما را بر خوبى او پذيرفتم و او را در مورد آنچه كه خود مي دانم و شما از آن بي‌خبريد آمرزيدم.‌(5)

از پیامبر نقل شده: هر کس از امت من چهل حدیث را که مربوط به امور دین مردم است، از حفظ نماید، روز قیامت خداوند او را به عنوان فقیه و دانشمند محشور می‌کند.‌(6)

نیز در روایت آمده که اگر عمر انسان به چهل سال برسد و توبه نکند، شیطان دست به صورت او می‌کشد و می‌گوید: پدرم فدای کسی که رستگار نشد.(7)  بنابر این برگزاری مراسم در روزهای مورد پرسش بر اساس رسم و متعارف بین مردم است. 

قدر مسلم این است که هرچه از تشریفات و هزینه‌های مراسم ترحیم کاسته شود و به جای آن به نیت میت خرج امور خیر از قبیل تهیه جهیزیه و درمان بیماران نیازمند ساخت اماکن عام‌المنفعه و‌ غیره شود موجب رضایت خداوند و آسایش و خرسندی میت خواهد شد و مردم نیز کمتر به زحمت خواهند افتاد.

پی‌نوشت‌ها:

1. وسائل‌الشيعة‌، حر عاملي‌، تحقيق و تصحيح: شيخ عبدالرحيم رباني شيرازي‌، چاپ: پنجم، 1983 م‌، دار‌ إحياء التراث العربي‌، بيروت‌، ج2، ص 889‌، حدیث 5.  

2. همان، حدیث6.  

 3. مقرم، مقتل‌الحسین(ع)، ص 365، بي تا‌، بي جا.   

4. همان، ص 364.   5. 

من لا يحضره الفقيه، ترجمه غفارى، نشر صدوق‏، تهران‏، 1367   ش‏، نوبت چاپ: اول‏‌، ج‏1، ص 235.  

6.سفینة البحار، شيخ عباس قمي‌، دار الاسوه‌، چاپ دوم‌، 1422، ج3، ص286.   

7. همان، ص284.

* مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی  (با تلخیص و تصرف)