امیرحسین بسطامی

 بخش نخست

 

هر ساله با نزدیک ‌شدن به آخر سال انسان به بررسی کارهای خود می‌پردازد. هرچند که باید در طول سال این مهم را انجام بدهد و همچنین برای آینده هم معمولاً از سال جدید شروع می‌کنند که این عادت اشتباه است و باید از همین ‌الان کاری را شروع کنند و به تأخیر نیندازند. بهتر است انسان در همه ایام سال اعمال خود را حسابرسی کند که در همین راستا نیز امام علی‌(ع) سفارش می‌کنند: «قبل از اینکه دیگران حساب ‌و کتاب شما را بکنند، اعمالتان را محاسبه کنید.» با تحویل سال، تغییر و تحول اتفاق می‌افتد و ما هم باید تلاش کنیم در درون خودمان تحوّلی ایجاد کنیم. در برخی روایات وارد شده که دعای تحویل سال را ۳۶۰ بار در عید نوروز بخوانید.

حسابرسی در زندگی مادی، ابزاری برای پرهیز از زیان‌ها بوده و سبب اصلاح نقاط آسیب‌پذیر می‌شود، اما حسابرسی در امور اخروی باید شدیدتر و دقیق‌تر باشد، زیرا پیامبر (ص) می‌فرماید: «انسان، باایمان نخواهد بود، مگر با دقت اعمال خود را محاسبه کند، دقیق‌تر از آنچه شریک به‌حساب شریکش می‌رسد»، زیرا بر اساس آیات قرآن نگهبانانی اعمال ما را نوشته و حساب دقیق آنها را دارند. همیشه مسئله حسابرسی در زندگی مادی مردم، وسیله‌ای برای پرهیز از زیان‌ها بوده است و وسایل مختلفی برای ثبت و ضبط حساب‌ها از قدیم‌الایام فراهم کرده‌اند. در عصر و زمان ما این وسایل بسیار متنوع و پیچیده شده و دقیق‌ترین حساب‌ها را نگهداری می‌کند. بررسی حساب سبب می‌شود که اگر انسان احساس زیان کرد، به سراغ نقطه‌های آسیب‌پذیر برود و آنها را اصلاح کند تا زیان، تبدیل به سود گردد.

حسابرسی اعمال زمینه‌ساز شفاعت

اصولاً تمام این جهان بر اساس حساب و نظم آمیخته با آن قرار گرفته است. انسان در هر لحظه مشغول انجام کاری است. سرنوشت و زندگی او در این جهان و جهان ابدی را قدم‌هایی می‌سازد که او برمی‌دارد، بنابراین هر قدم او طبق تعالیم قرآن باید با حساب ‌و کتاب باشد و توصیه شده پس از انجام کارها از خود حسابرسی کند، پیش از آنکه خداوند به‌ حساب او رسیدگی کند. این دقت در مورد امور مالی و مسائل مربوط به معاملات و پول نیز باید وجود داشته باشد. چه‌بسا پای انسان‌های بی‌شماری در این مرحله لغزیده است و شاید به‌خاطر اهمیت این موضوع بوده که خداوند در طولانی‌ترین آیه قرآن کریم به آن پرداخته و احکام و مقررات دقیقی را برای امور تجاری و اقتصادی بیان کرده است. یکی از مهم‌ترین آموزه‌های وجدانی درباره معاد و قیامت، حسابرسی اعمال انسان است. حسابرسی در اصطلاح قرآنی به معنای رسیدگى خدا نسبت به گفتار، رفتار و کردار و حتى نیات، تصمیمات و ملکات درونى بندگان در روز قیامت است که بر اساس آن مشخص می‌شود چه کسی بهشتی یا دوزخی است؟ البته ممکن است کسی بگوید که شفاعت، بیرون از این قاعده خواهد بود، در حالی‌ که بر اساس آموزه‌های قرآن، کسی که شرایط شفاعت را با خود نداشته باشد، هرگز از آن بهره‌مند نخواهد شد؛ بنابراین انسانی از شفاعت بهره‌مند می‌شود که در دنیا کاری کرده باشد تا لیاقت برخورداری از شفاعت را پیدا کرده باشد؛ در این صورت است که خدا به‌ جای محاسبه بر اساس عدل به حسابرسی بر اساس فضل خویش اقدام می‌کند و شخص از شفاعت شافعین از جمله شفاعت پیامبر (ص) و عترت طاهره‌‌(ع) برخوردار می‌شود. در مطلب حاضر مفهوم و قطعیت حسابرسی در قیامت تبیین شده و انواع حسابرسی در روز جزا و چگونگی آن توضیح داده شده است.

مفهوم‌شناسی حساب در قرآن کریم

اصل معنای واژه حساب در زبانی عربی و کاربردهای قرآنی که بیش از 47 مورد است، همان عدد و شمارش عددی است. واژه حساب در آیات قرآن بارها در همین معنای اصلی مورد استفاده قرار گرفته است که از جمله آنها می‌توان به: لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَ الْحِسَابَ (یونس، آیه 5؛ اسراء، آیه 12) ‌اشاره کرد که در این آیات به معنای شماره اوقات و فصول سال‌ها و روزها و ساعات بر اساس گردش خورشید و ماه است؛ همچنین همین معنا در آیات دیگر نیز به کار رفته است؛ چنان‌که خدا می‌فرماید: يَرْزُقُ مَن يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ؛ خداوند به هر کس بخواهد بي‌شمار روزی می‌دهد. (بقره، آیه 212)

فاطمه سادات حریری یک دانش‌آموخته علوم قرآنی ضمن بیان مطالب بالا در ادامه برایمان تبیین می‌کند: «البته در برخی از موارد به معنای ارزش‌گذاری عددی به‌کاررفته است که گویی ارتباطی با اصل معنای ریشه‌ای کلمه حساب و شمارش ندارد، اما با کمی دقت در آن موارد نیز معلوم می‌شود که اصل همان شمارش است؛ زیرا کاربرد حساب به معنای مطابقت عددی با عددی دیگر و سنجش آنها یا گمانه‌زنی بر اساس حساب یا ارزش‌گذاری عددی مبتنی بر گمانه‌ها یا کفایت‌ کردن بر اساس مطابقت و سنجش به‌گونه‌ای است که در این موارد نیز عدد و شمارش با نوعی ظرافت مدنظر قرار گرفته است. (آل‌عمران، آیه 188؛ عنکبوت، آیه 4؛ جاثیه، آیه 21؛ محمد، آیه 29؛ انفال، آیه 129) پس اگر گاه در فرهنگ عربی و قرآنی سخن از «حسب» در برابر «نسب» است، چیزی جز ارزش‌گذاری شرافت بر اساس شمار مردان بزرگ قوم و قبیله نیست که در آیات قرآن از آن به عنوان تکاثر یاد شده است، تا جایی که محاسبه‌کنندگان «حسب‌شناس» برای شمارش و ارزش‌گذاری قوم و قبیله‌ها به قبرستان می‌رفتند تا مردگانشان را در شمار آورند و این‌گونه شرافت خویش را ارزش‌گذاری کنند.(تکاثر، آیات 1 تا 3؛ و روایات تفسیری) همچنین اگر «حسب» در معنای کفایت به‌کار گرفته شده است؛ در حقیقت ناظر به حضور عددی خدا در برابر اعداد دشمنان است که خدا خود به تنهایی کفایت می‌کند. پس در مقام شمارش و ارزش‌گذاری، خدا بر همه اعداد دشمنان برتر است و او به تنهایی کفایت می‌کند؛ خدا در قرآن می‌فرماید: پس اگر آنان از تو روى برتافتند، بگو: خدا مرا به تنهایی از نظر «عدد» بس است؛ هيچ معبودى جز او نيست، بر او توكل كردم و او پروردگار عرش بزرگ است. (انفال، آیه ۱۲۹)»

قطعیت و حتمیت حسابرسی از نظر قرآن

چنان‌که گفته شد، یکی از اصول آموزه‌های قرآن، حسابرسی در روز قیامت است. (رعد، آیه 40؛ غاشیه، آیه 88؛ شعراء، آیه 113؛ نساء، آیه 6؛ انبیاء، آیات 1 و 47) در آیات قرآن به شکلی از حسابرسی قیامت سخن به میان می‌آید که هیچ شکی در تحقق و وقوع آن بر جا نمی‌ماند؛ زیرا از نظر قرآن حسابرسی، امری قطعی و حتمی است.(انبیاء، آیه 1)

البته از این حسابرسی در آیات قرآن با عناوینی دیگر چون «انباء» (جمعه، آیه 8)، «سؤال» (نحل، آیه 56؛ اسراء، آیه 36)، کتاب اعمال (اسراء، آیه 14؛ حاقه، آیات 25 و 26)، رویت اعمال (زلزله، آیه 6)، حضور اعمال (کهف، آیه 49)، احضار اعمال (آل‌عمران، آیه 30)، احصاء اعمال (کهف، آیه 49) و مانند آنها یاد شده است. امام علی‌(ع) در بخشی از حکمت 208 «نهج‌البلاغه» می‌فرماید: (هر کس به حساب خود برسد سود می‌برد و آن کس که غافل بماند زیان می‌بیند)؛ «مَنْ حَاسَبَ نَفْسَهُ رَبِحَ، وَ مَنْ غَفَلَ عَنْهَا خَسِرَ»

حجت‌الاسلام رضایار الله‌وردی، کارشناس مسائل مذهبی می‌گوید: «همیشه مسئله حسابرسی در زندگی مادی مردم، وسیله‌ای برای پرهیز از زیان‌ها بوده است و وسایل مختلفی برای ثبت و ضبط حساب‌ها از قدیم‌الایام فراهم کرده‌اند. در عصر و زمان ما این وسایل بسیار متنوع و پیچیده شده و دقیق‌ترین حساب‌ها را نگهداری می‌کند. بررسی حساب سبب می‌شود که اگر انسان احساس زیان کرد، به سراغ نقطه‌های آسیب‌پذیر برود و آنها را اصلاح کند تازیان، تبدیل به سود گردد. اصولاً تمام این جهان بر اساس حساب و نظم آمیخته با آن قرار گرفته است. 

هرگاه درون بدن خود را ملاحظه کنیم در منطقه خون ما حساب دقیقی حکمفرماست؛ بیش از بیست فلز و شبه فلز و مواد مختلف حاصل از آن خون ما را تشکیل می‌دهد و به مجرد اینکه نظم آن به‌هم بخورد بیماری حاصل می‌شود. به همین دلیل پزشکان اولین دستوری را که می‌دهند محاسبه اجزای تشکیل دهنده خون از طریق آزمایش است تا به وسیله این حسابگری جلوی بیماری را بگیرند. آن کس که این آزمایش‌ها را به فراموشی بسپارد ممکن است زمانی متوجه شود که خسارت و زیان وسیعی دامن او را گرفته، در امور مادی دنیا ورشکست و در مسائل طبیعی مانند سلامتی جسم گرفتار بیماری‌های غیرقابل علاج شده است. اسلام می‌گوید: در امور معنوی نیز باید همین‌گونه؛ بلکه دقیق‌تر به حساب خویش رسید. آن کس که مراقب اعمال خویش باشد و حسابرسی دقیق کند سود معنوی می‌برد و کسی که از آن غافل گردد گرفتار خسران و زیان در دنیا و آخرت می‌شود. از این‌رو رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) در حدیثی می‌فرمایند: «لَا یکونُ الْعَبْدُ مُؤْمِناً حَتّی یحاسِبُ نَفْسَهُ أشَدَّ مِنْ مُحاسَبَهًْ الشَّریک شَرِیکهُ وَ السَّیدُ عَبْدَهُ»؛ (انسان فرد باایمانی نخواهد بود؛ مگر زمانی که با دقت اعمال خود را محاسبه کند، دقیق‌تر از آنچه شریک به حساب شریک خود می‌رسد یا مولا به حساب بنده خویش)».

این کارشناس مسائل مذهبی در ادامه می‌افزاید: «حسابگری در مسائل معنوی و امور اخروی باید شدیدتر و دقیق‌تر باشد؛ زیرا غیر ما حسابگرانی هستند که حساب دقیق اعمال ما را دارند، در حالی ‌که در امور مادی، هر کس خودش حسابگر خویش است و معمولاً کسی بر او نظارتی ندارد. قرآن مجید در این‌ رابطه می‌فرماید: «وَ إِنَّ عَلَیکمْ لَحَافِظِینَ * کرَاماً کاتِبِینَ * یعْلَمُونَ مَا تَفْعَلُونَ»؛ «و به‌یقین نگاهبانانی بر شما گمارده شده، والامقام و نویسنده [اعمال نیک و بد شما] که می‌دانند شما چه می‌کنید؟» همچنین در آیه دیگر، در صحنه قیامت خطاب به گناهکاران، می‌فرماید: «هَذَا کتَابُنَا ینطِقُ عَلَیکمْ بِالْحَقِّ إِنَّا کنَّا نَسْتَنسِخُ مَا کنتُمْ تَعْمَلُونَ»؛ (این نامه اعمال شماست که ما نوشته‌ایم و به حق بر ضدّ شما سخن می‌گوید، ما آنچه را انجام می‌دادید می‌نوشتیم.)

در روایات اسلامی تأکید شده است که همه روز به ‌حساب خود برسید، یعنی شب‌هنگام همان‌گونه که معمول بسیاری از بازرگان‌ها و تجار دفاتر خود را به خانه می‌برند و به ‌حساب روز خود می‌رسند، شما هم شب‌هنگام به اعمالی که در روز انجام دادید نگاهی حسابگرانه بیفکنید، اگر خطایی بوده توبه کنید و اگر کار خوبی بوده شکر خدا به‌جا ‌آورید و آن را تکرار ‌نمایید. امام کاظم‌(ع) در حدیثی می‌فرماید: «لَیسَ مِنّا مَنْ لَمْ یحاسِبْ نَفْسَهُ فِی کلِّ یوْمٍ فَإنْ عَمِلَ خَیراً اِسْتَزادَ اللهَ مِنْهُ وَ حَمِدَ اللهَ عَلَیهِ وَ إنْ عَمِلَ شَرّاً اِسْتَغْفَرَ اللهَ مِنْهُ وَ تابَ إلَیهِ»؛ (کسی که همه روز به ‌حساب خود نرسد از ما نیست؛ اگر کار خیری انجام داده از خداوند توفیق فزونی بطلبد و خدا را بر آن شکر بگوید و اگر کار بدی انجام داده استغفار کند و توبه نماید و به ‌سوی خدا باز گردد) ارباب سیر و سلوک نیز برای پیمودن مسیر قرب خدا از نخستین توصیه‌هایی که به رهروان این راه می‌کنند مراقبت اعمال و سپس محاسبه آن است، چرا که بدون آن، پیمودن این راه پرخوف و خطر امکان‌پذیر نیست.»

انواع حسابرسی‌ها و چگونگی آن

سعیده عسکری، معاون دبیرستان در شرق تهران در این باره به گزارشگر کیهان می‌گوید: «من سعی می‌کنم در طول سال به اعمالم رسیدگی کنم و فقط مختص آخر سال نیست. همیشه به امور شخصی خود می‌پردازم. در مدرسه هم مدام کارنامه و نمرات بچه‌ها را پایش می‌کنیم و در صورت لزوم به والدینشان اطلاع‌رسانی می‌کنیم. آخر سال بیشتر به خانه‌تکانی و نظافت منزلم می‌پردازم.»

حسابرسی دارای انواع و اقسامی است که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1) آسان و سخت و خوب و بد: این دسته‌بندی نسبت به کیفیت و چگونگی حسابرسی است؛ زیرا حسابرسی می‌تواند آسان باشد که این نوع حسابرسی برای اصحاب یمین است که نامه اعمالشان به دست راست داده می‌شود و اینان با «یمن» و برکت مواجه می‌شوند. 

خدا از این نوع حسابرسی به «حساب یسر»(انشقاق، آیات 7 تا 9) تعبیر کرده است. در مقابل، حسابرسی «اصحاب شمال» خواهد بود که به طور طبیعی سخت است؛ زیرا جدا کردن اصحاب یمین و بیان حسابرسی آسان نشان می‌دهد که حسابرسی گروه مقابل سخت خواهد بود.(انشقاق، آیات 10 تا 12) از این حسابرسی در جایی دیگر به ‌عنوان «سوء‌الحساب» تعبیر شده که به معنای «بدحسابی» یا «زشت حسابی» است.(حاقه، آیات 25 و 26؛ رعد، آیه 18) بنابراین می‌توان گفت که حسابرسی گروه دیگر که «اهل حسنی» هستند، «حسن الحساب» و «نیک حسابی» خواهد بود.(همان) از نظر قرآن کسانی گرفتار حسابرسی سخت می‌شوند که به عدم اجابت دعوت الهی(رعد، آیه 18)، عدم پایبندی به عهدها از جمله عهد الهی(رعد، آیات 20 و 21)، طغیان و سرکشی

(طلاق، آیه 8)، قطع پیوندها(رعد، آیه 21) و مانند آنها گرفتار باشند.

2) بی‌حساب و با حساب: از نظر قرآن، همگان حسابرسی می‌شوند و کسی نیست که محاسبه نشود (حجر، آیه 92)، ولی گروه‌هایی از مؤمنان(غافر، آیه 40) مانند مقربان سابقون که از گروه «مخلصون» با فتح لام و به یک معنا دارای عصمت ذاتی هستند، مستثنی بوده و با حسابرسی در قیامت مواجه نمی‌شوند؛ زیرا حساب خویش را در دنیا پاک کرده‌اند و این‌گونه است که تنها یک مرگ را تجربه کرده (دخان، آیه 56) و نفخ اول و دوم (زمر، آیه 68؛ نمل، آیه 88) صور را نمی‌بینند و بدون حسابرسی وارد بهشت می‌شوند. (زمر، آیه 10؛ الميزان، ج 17، ص 244) خدا از این افراد به عنوان گروه استثنایی یاد کرده است. (همان) در برابر این گروه، گروه‌های «اصحاب یمین» و «اصحاب شمال» هستند که محاسبه و حسابرسی برای آنان خواهد بود. (انشقاق، آیات 10 تا 12؛ رعد، آیه 18)