توجه صاحبان قلم و اندیشه به حضور مؤثر در عرصه‌های نرم‌افزاری
تبیین و جنبش نرم‌افـزاری دو مؤلفه برای تقویت جبهه جنگ نرم
فائقه بزاز
بخش نخست
کمی دقت کنید. «قدرت نرم» حاوی تضادهای جذاب است. «قدرت» بار معنایی معادل سختی، شکوه، اقتدار و توانمندی دارد؛ اما با لطافت واژه «نرم» تعدیل می‌شود. شاید این دوگانگی سرشار از تضاد برای این ترکیب، جذابیت ایجاد کرده است. برای همین است که این نوع قدرت می‌تواند حماسه خلق کند و رمزگشای بسیاری از معضلات جامعه کنونی باشد و به همین دلیل است که رهبر معظم انقلاب نیز در بیانات اخیر خود در دیدار با مردم تبریز آن را مکرر برجسته کرده‌اند.
قدرت نرم، درواقع توانایی شکل‌دهی به ترجیحات دیگران است. به‌عبارت دیگر، جنس قدرت نرم از نوع اقناع و ماهیت قدرت سخت از جنس اجبار است.
عبارت «قدرت نرم» در سال 1990 و از طرف «جوزف نای» نظریه‌پرداز آمریکایی و به عنوان جایگزین قدرت سخت با انتشار مقاله‌ای در نشریه فارن پالسی مطرح شد و از آن هنگام دستگاه دیپلماسی آمریکا مباحث مربوط به «دیپلماسی عمومی» را به صحنه عمل وارد ساخت. در واقع قدرت نرم روشی است غیرمستقیم برای دست‌یابی به اهداف است. بر اساس قدرت نرم است كه در آن كشوری می‌تواند در سیاست جهانی به پیش‌فرض‌های خود دست یابد؛ زیرا كشورهای دیگر ارزش‌های او را مورد تأیید قرار داده، از الگوی او تقلید می‌كنند و به میزان بارزی به آن كشور اشتیاق نشان می‌دهند. هدف قدرت نرم، هدایت دیگران به استقبال از آن چیزی است كه شما به دنبال آن هستید؛ یعنی متقاعد کردن مردم برای رد یا قبول موضوعی مورد نظر.
در همین رابطه پروفسور حمید مولانا، چهره ماندگار ایران و استاد دانشگاه آمریکا برای اولین‌بار در كتاب «مرزهای نو در روابط بین‌الملل» در سال 1986 میلادی به تعریف و تبیین واژه قدرت نرم پرداخت.
مولانا قدرت را به دو بخش تقسیم كرده است؛ قدرت ناملموس «نرم» كه منابع آن دین، ارزش‌ها، باورها، ایدئولوژی و دانش هستند، و قدرت سخت یا ملموس كه در مواردی چون منابع طبیعی، جمعیت، ثروت و ابزار نظامی و جنگی و... ریشه دارد. به اعتقاد مولانا، قدرت نرم زیربنای قدرت سخت بوده و ماهیت آن را مشخص می‌کند.
اگرچه به نظر می‌رسد قدرت نرم، تعیین‌كننده معمای دانایی و قدرت سخت، تعیین‌كننده معمای امنیت باشد، اما تجربه ثابت می‌کند قدرت نرم زمینه‌ساز و مکمل اصلی امنیت است.
اقتدار سخت‌افزاری نظام جمهوری اسلامی
با پشتیبانی مردم
دشمن به اقتدار سخت‌افزاری نظام جمهوری اسلامی با پشتیبانی توده‌های مردم‌باور دارد و می‌داند تهدید سخت علیه ملت ایران پاسخ نداده و جمهوری اسلامی به لحاظ قدرت دفاعی در جایگاهی قرار دارد که می‌تواند به تهدیدات پاسخ دهد. از همین‌رو، تلاش می‌کند با اختصاص دادن و تولید داده‌های حساب شده برای هر یک از اقشار جامعه، جوانان را نومید از آینده، مردم را دچار بدترین شرایط، دولت را در وضعیت بحرانی و استیصال نشان داده، انگیزه‌بخش نخبگانی در دفاع از انقلاب را به دلیل مقصرسازی یکدیگر دچار اختلاف و چنددستگی نشان دهند. مردم نیز به این موضوع باور دارند؛ اما مشاهده افکار عمومی جامعه و نظرات مردم نشان می‌دهد تأکید مردم نیز بر اهتمام بیشتر دستگاه‌های فرهنگی تبلیغاتی برای در انحصار قرار دادن فضای مجازی و حضور مؤثر و رصد مداوم این عرصه است.
سیدی دانشجوی رشته مطالعات تاریخ می‌گوید: «جای یک انجمن متشکل از فرهیختگان دانشگاهی و حوزوی و رسانه‌ای که در زمینه جهاد تبیین و افشاگری دسیسه‌های دشمنان خارجی و مزدوران داخلی ایشان فعالیت می‌کنند، حقیقتاً خالی است. اگر چنین انجمنی تشکیل شود می‌تواند در بحث خنثی‌سازی توطئه و به انفعال کشاندن دسیسه‌گران با اتخاذ سیاست‌ها و تصمیمات کارشناسانه بسیار مؤثر باشد! البته به‌تازگی می‌بینیم که حضور نیروهای انقلابی و مردی در شبکه‌های اجتماعی و رصد اخبار و اطلاعات بیشتر شده است.»
محسن نیازی معتقد است: «متأسفانه بیشتر تبیین‌ها از جنس موضع‌گیری علیه یکدیگر است. تخریب و تحقیر وجهه دیگران و ژست مبین به خود گرفتن! تبیین یک موضوع یعنی بیان روشن و رسا و قانع‌کننده که تحلیلی و ارائه‌دهنده روشنگری باشد به طرزی که هیچ ابهامی برای مخاطب باقی نماند. نه اینکه در جهت تخریب جبهه‌های داخلی باشد.»
مبارکی شاغل است و می‌گوید: «برخی خواص بی‌بصیرت به فکر تقویت موقعیت خود هستند؛ اما خوشبختانه هستند گروه‌ها و تشکل‌هایی که دلسوز مردم و جامعه‌اند و با روشنگری در این زمینه اخبار را رصد کرده با رفع شبهه‌ها در جهت تحکیم و تقویت حاکمیت و ارزش‌های انقلابی، جریان‌سازی می‌کنند.»
فاطمه موسوی‌راد نیز نظر می‌دهد: «گاه شایعه‌سازی‌ها در بستر مجازی در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و...، گاه انتشار ناقص یا اشتباه یک خبر یا تحلیل، گاه ترویج و القای حس ناامنی یا ناتوانی و بیچارگی، گاه دانسته یا ندانسته بازی در زمین دشمن در بستر مجازی و... می‌تواند برهم‌زننده امنیت روانی جامعه شود.»
مسئله امروز تهدید نرم‌افزاری است
اخیراً رهبر معظم و حکیم انقلاب اسلامی در دیدار هزاران نفر از مردم آذربایجان شرقی، به نکته اساسی و مهمی در ارتباط بااهمیت قدرت نرم اشاره فرموده، گفته‌اند: «مسئله امروز ما تهدید سخت‌افزاری دشمن نیست؛ بلکه تهدید نرم‌افرازی است. معنای تهدید نرم‌افزاری دست‌کاری افکار عمومی، ایجاد اختلاف و ایجاد تردید در محکمات انقلاب اسلامی و ضرورت پایداری در مقابل دشمن است.»
ایشان در قسمتی دیگر از بیانات خود آورده‌اند: «در عرصه فرمانروایی قدرت نرم، جهاد تبیین و روشنگری در برابر تحریف‌ها به‌عنوان یک تکلیف همگانی وظیفه اصحاب رسانه، اندیشمندان و جوانان انقلابی است. تحریف، روایت‌های جعلی و تردیدافکنی، ابزار و سلاح جنگ نرم دشمن است، رسانه‌ها باید سپر حقیقت باشند. هدف دشمن ناامید کردن مردم با سیاه‌نمایی است. رسانه‌ها باید با امیدآفرینی و اعتمادسازی، سدِ راه عملیات روانی باشند.
رسانه‌های متعهد نباید دنباله‌رو جریان‌های دشمن باشند، بلکه باید با روایت‌سازی مستقل، روایتگر حقایق و راهبر افکار عمومی به جای واکنش‌های منفعلانه باشند.»
به‌این‌ترتیب می‌توان به تأکید گفت: اهتمام بر روایت‌های دست‌اول، استفاده از قلم ناب و بهره‌گیری از ظرفیت‌های هنری برای انتقال پیام، اهمیت وجود صاحب‌نظران برای افزایش اعتماد عمومی، استفاده از برنامه‌سازان متخصص و متعهد، حضور صاحبان اندیشه در میدان دفاع نرم‌افزاری و توجه لارم به ظرفیت‌های مردمی از الزامات این مسئله مهم است که باید اهالی قلم و اندیشه و اصحاب رسانه، به‌خصوص در رسانه‌های و خبرگزاری‌های کشور و افراد حاضر در میدان‌های مجازی آن را در نظر داشته باشند.
ایشان در بخش دیگری از بیانات خود می‌گویند: «امّا یک تهدید مهم دیگری وجود دارد که باید برای آن آماده شد و آن، تهدید نرم‌افزاری است. امروز دشمنان ما اعتراف می‌کنند که به این نتیجه رسیده‌اند که اگر بخواهند بر ملّت ایران فائق بیایند، اگر بخواهند جمهوری اسلامی را از مواضع قدرتمندانه خودش عقب برانند، راهش این است که در داخل کشور، در داخل ملّت مشکل ایجاد کنند، مردم را دچار مشکلات و تهدیدات نرم‌افزاری کنند.
تهدید نرم‌افزاری چیست؟ تهدید نرم‌افزاری یعنی دست‌کاری کردن افکار عمومی مردم، یعنی ایجاد اختلاف، یعنی ایجاد تردید در محکمات انقلاب اسلامی؛ این تهدید نرم‌افزاری است. تهدید نرم‌افزاری یعنی ایجاد تردید در پایداری در مقابل دشمن؛ این کار را دارند می‌کنند. به فضل الهی، تا امروز موفّق نشده‌اند؛ تا امروز وسوسه دشمن نتوانسته دل مردم ما را تکان بدهد، جوانان ما را از عزم و از حرکت باز بدارد.»
فضای مجازی ابزاری قدرتمند برای تسخیر افکار است
نقطه تمرکز آمریکا و نظام سلطه در مقابله با ایران بر جنگ نرم به‌ویژه در بُعد رسانه‌ای و عملیات روانی است.
ابوترابی فرد با اشاره به بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار مردم تبریز درباره تهدید نرم‌افزاری و تمرکز دشمن بر جنگ نرم و رسانه‌ای، در خطبه‌های نماز جمعه تهران بیان می‌کند: «امپراطوری رسانه‌ای غرب استقلال، هویت فکری، اعتقادی، ملی و ارزش‌های جوامع انسانی را نشانه گرفته و می‌کوشد بدون درگیری نظامی رقیب را به انفعال بکشاند. فضای مجازی برای حفظ هژمونی قدرت‌های بزرگ حتی بر نیروهای نظامی برتری یافته‌اند و ابزاری قدرتمند برای تسخیر افکار و اذهان شده‌اند.»
وی می‌افزاید: «امپریالیسم خبری و رسانه‌ای در اندیشه از پا در آوردن تفکر جامعه هدف است و با عقلانیت مبارزه می‌کند تا حلقه‌های فکری جامعه را سست کرده و نظام سیاسی و اجتماعی را بی‌ثبات کنند. دشمن در جنگ نرم می‌کوشد با تولید محتوای نادرست و دور از حقیقت به مراکز ثقل یعنی مشروعیت نظامی سیاسی، وحدت ملی و اعتماد ملی خدشه وارد کند.»
خطیب جمعه تهران عنوان می‌کند: «نقطه تمرکز آمریکا و نظام سلطه در مقابله با ایران بر جنگ نرم به‌ویژه در بُعد رسانه‌ای و عملیات روانی است. آنها در همه حوزه‌ها با انقلاب مواجه شده و شکست خوردند و در تحریم‌های اقتصادی هم از ابزار نرم استفاده می‌کنند تا جامعه را دچار تفرّق کنند و صدای واحد از کشور شنیده نشود.»
ابوترابی فرد تسلط بر مغزها، القای ناامیدی، ترویج اختلافات سیاسی، کاهش اقتدار سیاسی و سرمایه اجتماعی را هدف اصلی دشمن در جنگ نرم دانسته و اظهار می‌دارد: «در این شرایط، باید زمین بازی جدیدی تعریف شده و مسئولان باید به تذکراتِ پی‌درپی رهبر معظم انقلاب توجه کنند. زیرساخت‌های اطلاعاتی کشور از سخت‌افزار تا نرم‌افزار باید ارتقا یابد و منطبق با اصول و قواعد اسلامی و ارزش‌های ملی و اخلاقی مورد پردازش قرار بگیرد.»
هشدار برای در امان ماندن قلب‌ها و افکار
سال‌های متمادی است که دشمن بر روی جنگ نرم مانور می‌دهد و تمهید حکومت‌ها در این زمینه واکنش و حالت تدافعی است، اما به نظر می‌رسد در صورتی شرایط به نفع حکومت‌هاست که جوامع از حالت تدافعی خارج شده در ارتباط با جنگ نرم دست برتر را دارا باشند.
جنگ نرم یک اقدام تعمدی و تدبیر شده است. ماهیت و منطق درونی جنگ نرم، تأثیرگذاری بر افکار عمومی، باورها، عقاید، موضوعات فرا انسانی و ماهوی به منظور دگرگونی هویت فرهنگی و ناامید ساختن مردم از مقاومت و پویایی است.
همان‌طور که شاهدیم، شیوه و سیاست پیشبرد هدف در جنگ نرم، نفوذ از طریق شایعه‌پراکنی است.
جنگ نرم فرصت‌های کافی را در اختیار نظام سلطه می‌گذارد تا فارغ از لشکرکشی به مرزها در جای امن خود بنشیند و با استفاده از عملیات روانی و تبلیغاتی، جامعه‌ای را در جهت پیشبرد مقاصد خود ملتهب و دگرگون کند به‌خصوص که نفوذ بر اذهان و افکار به‌راحتی قابل‌جبران نیست و می‌تواند در کل جامع و افکار عمومی تسری یابد. حتی مخاطب بدون اراده به ابزاری برای دشمنان میهن خود تبدیل می‌شود و نقش ستون‌پنجم دشمن را ایفا می‌کند.
تهدید نرم‌افزاری؛
کوچک‌ترین تعلل عواقب سختی در پی دارد
با توجه به هشدارهای مکرر دلسوزان اجتماعی به‌خصوص رهبر فرزانه انقلاب و جهت جلوگیری از تأثیر تهدیدات نرم‌افزاری باید جامعه اقداماتی را انجام دهد که بتواند افکار عمومی را در برابر تشویش‌ها واکسینه کند.
برای نمونه با آغاز به کار شبکه‌های معاند راهبرد تطهیر حکومت وابسته پهلوی آغاز شد. در حالی که رسانه‌های جمهوری اسلامی به اندازه کافی و لازم نتوانسته بودند پیشرفت‌ها و توسعه‌های عمرانی، اجتماعی، علمی، بهداشتی، نظامی و خدمات عمومی را به‌خوبی تبیین نمایند. کنار این اتفاق، مهندسی افکار عمومی به‌خصوص میان جوانان برای ضریب دادن به مشکلات کشور فساد بیکاری آغاز شد و از سوی دیگر فروپاشی خانواده و پشت‌پا زدن به ارزش‌هایی نظیر عفاف حیا و حجاب در دستور کار دشمن قرار گرفت و فتنه‌هایی رقم خورد که هزینه‌های زیادی را در پی داشت.
در این ارتباط نویسنده و شاعر اهل‌بیت(ع) وظیفه مسئولان فرهنگی، نویسندگان و هنرمندان در جنگ ترکیبی پیچیده و سخت دشمن را مهم عنوان کرده، می‌گوید: «نویسندگان ما با نوشتن آثار متنوع و جذاب در گونه‌های مختلف ادبی، فیلمسازان ما با ساخت فیلم‌ها و سریال‌های پرمخاطب و هدفمند، اصحاب رسانه، خبرگزاری‌ها و فعالان فضاهای مجازی با تولید محتواهای ارزشمند در جهت خنثی‌سازی توطئه‌های دشمنان اقدام کنند.»
«احمد بابایی» نویسنده و شاعر اهل‌بیت(ع) در گفت‌وگو با شبستان با اشاره به فرمایشات مقام معظم رهبری مبنی بر اینکه صاحبان اندیشه و رسانه باید تمرکز خود را برای مقابله با تهدید نرم‌افزاری دشمن قرار دهند، اظهار می‌کند: «از آنجا که رهبر معظم انقلاب، حکیمی فرزانه و رهبری دوراندیش هستند، تمامی نصایح و فرمایشات ایشان برخاسته از نگاهی عمیق و عالمانه از وقایع جاری در دنیاست. چه اینکه در بسیاری مقاطع هشدارهایی که معظم‌له نسبت به موضوعی می‌دادند، خیلی زود عینیت آن در جامعه مشاهده می‌شد. از طرف دیگر تجربه هم ثابت کرده است که کوچک‌ترین تعلل در مقابل دشمن، عواقب سختی در پی دارد.»
وی تصریح می‌کند: «طی سالیان اخیر دشمنان این ملت به جای لشکرکشی نظامی که هزینه‌های زیادی برای آنها دارد، از طریق فضای مجازی و رسانه‌ای، با هزینه‌ای به‌مراتب کمتر، هجوم وحشیانه‌ای را به مبانی فکری، عقیدتی، اجتماعی و سیاسی مردم ما؛ به‌ویژه جوانان و نوجوانان این مرزوبوم انجام داده‌اند.»
بابایی می‌افزاید: «همان‌طور که جنگ سخت، سرباز و ابزار خاص خودش را می‌طلبید و فرزندان همین مردم رفتند و در مقابل هجوم دشمن ایستادند، در این جنگ نرم هم بایستی سربازان و ژنرال‌های آشنا به چنین رزمی پا به میدان بگذارند و برای خنثی‌سازی هجوم نرم‌افزاری دشمن نقش‌آفرینی کنند.»