به بهانه برگزاری چهل و سومین جشنواره تئاتر فجر
سایه‌روشن مهم‌ترین رویداد هنرهای نمایشی کشور
بخش نخست
آرش فهیم
چهل‌وسومین دوره جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر با شعار نشاط، همدلی و امید از 3 تا 13 بهمن در تهران برگزار شد. جشنواره‌ای که مهم‌ترین رویداد هنرهای نمایشی در کشور محسوب می‌شود و نمایه و ویترینی از فعالیت یک‌ساله هنرمندان و مدیران عرصه تئاتر و سیاست‌گذاری دولت در این زمینه است. رویدادی که هر سال توجه علاقه‌مندان به هنر نمایش را برمی‌انگیزد و مورد توجه هنرمندان تئاتر است. این جشنواره به عنوان یکی از جشن‌های بزرگداشت سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی، امسال برای چهل‌وسومین بار پیاپی به مرحله اجرا رسید و شنبه همین هفته با برگزاری مراسم اختتامیه و معرفی و تقدیر برگزیدگان، به کار خودش پایان داد.
این دوره جشنواره تئاتر فجر هم بخش‌های مختلفی داشت؛ ازجمله نمایش‌های صحنه‌ای، نمایش‌های خیابانی، دیگرگونه‌های اجرائی، تئاتر ملل، مسابقه نمایشنامه‌نویسی، سمینار علمی - پژوهشی، مسابقه و نمایشگاه عکس تئاتر، مسابقه و نمایشگاه پوستر و اقلام تبلیغاتی و.... در بخش بین‌الملل این دوره از جشنواره ۹ اثر از کشورهای ارمنستان، قرقیزستان، تونس، عراق، پرتغال و ترکیه، روسیه و ازبکستان شامل هفت اثر صحنه‌ای و دو نمایش خیابانی روی صحنه رفتند. این دوره جشنواره تئاتر فجر هم دارای بخش ویژه غزه بود که 6 نمایش صحنه‌ای در آن اجرا شد.
خیرالله تقیانی‌پور، دبیر چهل‌وسومین جشنواره تئاتر فجر در پیامی در زمان آغاز این رویداد اعلام کرد: «رویدادهای جشنواره‌ای تنها فرصتی برای مرور است، مرور یک سال تئاتر، فهم کاستی‌ها و اولویت‌ها، شناخت استعدادها و مغفول مانده‌ها، تماشای جسارت‌ها و آموخته‌ها و آینه تمام‌نمایی از آنچه هست و درسی برای متولیان که چگونه باید باشد. جشنواره فجر فقط به اجرای آثار نمایشی ختم نمی‌شود، نمایشنامه‌نویسان، هنرمندان عکاس تئاتر، طراحان اقلام تبلیغاتی، پژوهشگران، نویسندگان، طراحان صحنه و لباس و... همه در این ضیافت بزرگ هنری حضور دارند و به همین دلیل باید جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر را عیدانه تئاتر ایران نامید.»
با توجه به اینکه مدیریت جدید هنرهای نمایشی به‌تازگی کار خودش را آغاز کرده و همین ابتدا نیز جشنواره تئاتر فجر را عملیاتی کرده، بازخوانی نقاط ضعف و قوت این جشنواره می‌تواند چشم‌انداز بهتری را برای برگزاری دوره بعدی جشنواره تئاتر فجر رقم بزند. به همین بهانه در این گزارش همراه با کارشناسان هنرهای نمایشی، ضمن مرور فرازونشیب‌های چهل‌وسومین جشنواره تئاتر فجر، به آسیب‌شناسی و بررسی ظرفیت‌های تئاتر امروز کشورمان هم می‌پردازیم.
جشنواره انتقالی
چهل‌وسومین دوره جشنواره تئاتر فجر در کشاکش تغییر دولت و مدیران دولتی عرصه تئاتر برگزار شد. یعنی بخش از امور این رویداد، ازجمله انتصاب دبیر و تولید آثار، مربوط به دولت قبل و مدیران سابق هنرها نمایشی بوده، اما کار اجرا و برگزاری این جشنواره توسط مدیران نورسیده انجام شده است. بااین‌حال، دبیر جشنواره ثابت مانده و تغییرات خاصی در جشنواره تئاتر فجر رخ نداده است.
محمد محمدی، کارشناس تئاتر می‌گوید: «برخلاف ادواری که با تغییر دولت شاهد تغییر در سیاست و برنامه‌های جشنواره بودیم امسال این اتفاق نیفتاد. به طور مثال سال ۹۲ و در زمان روی کار آمدن دولت یازدهم شاهد این بودیم که درنتیجه تغییر مدیران اختلافات زیادی به‌وجود آمد و درنتیجه دبیر جشنواره یک ماه مانده به شروع جشنواره استعفا داد. اما این بار از تکرار آن اشتباهات پرهیز شد و شاهد ثبات در این رویداد بودیم؛ چهل‌وسومین جشنواره تئاتر فجر بدون تغییرات اساسی و با همان ریل‌گذاری و دبیر منصوب شده در دولت قبل و باکیفیت خوب برگزار شد.»
وی می‌افزاید: «با توجه به تغییر دولت و فرصت اندک، آنچه به کمک آمد تعیین شورای سیاست‌گذاری با حضور هنرمندانی برخوردار از سلایق مختلف بود که توانستند در مدت‌زمان محدودی شرایط را برای برگزاری هرچه بهتر این دوره از جشنواره تئاتر فجر فراهم کنند. تلاش شورای سیاست‌گذاری چهل‌وسومین جشنواره تئاتر فجر این بود که به جای تغییر سیاست‌های کلان، این جشنواره را به‌صورت معتبر برگزار کنند و جشنواره دستخوش تغییرات دولتی نشود.»
این کارشناس فرهنگی یادآور می‌شود: «یکی از ویژگی‌های چهل‌وسومین جشنواره تئاتر فجر این بود که شاهد حضور همه طیف‌های هنرهای نمایشی در این جشنواره بودیم. یعنی ما هم نمایش‌های مختلف و قابل‌توجهی با مضمون مقاومت و غزه داشتیم و هم نمایش‌های با نگاه‌های روشنفکرانه و مضامین مختلف.»
محمدی در پایان تأکید می‌کند: «امیدوارم دبیر دوره آینده جشنواره تئاتر فجر به‌زودی معرفی شود تا فرصت کافی برای برنامه‌ریزی داشته باشد. به‌خصوص در حوزه بین‌الملل یکی از ضعف‌های همیشگی ما کمبود وقت است.»
حس و حال کم‌رنگ جشنواره تئاتر فجر
اما «سید رضا اورنگ» منتقد سینما و تئاتر نظرش مغایر محمدی است و در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان می‌گوید: «10 روز جشنواره تئاتر فجر برگزار شد، اما اصلاً رنگ‌وبویی از این رویداد محسوس نبود. نه در رسانه‌ها و نه معابر شهری هیچ رد و نشانی از مهم‌ترین رخداد تئاتری کشور نبود. حتی در تئاتر شهر که نماد نمایش در کشورمان است، شرایطی داشت که انگارنه‌انگار اتفاق بزرگی چون جشنواره تئاتر فجر در حال برگزار بود! دلیلش این است که برگزاری جشنواره تئاتر فجر برای متولیانش به یک کار روزمره اداری تبدیل شده است و برای رفع تکلیف کار می‌کنند!
یک زمانی فضای رسانه‌ای کشورمان تحت‌تأثیر برگزاری جشنواره تئاتر فجر بود و در روزنامه‌ها تحلیل‌ها و مطالب زیادی راجع به آن می‌خواندیم، اما در روزهایی که چهل‌وسومین جشنواره تئاتر فجر برگزار شد، بازتاب بسیار کم‌رنگ از آن را در رسانه‌ها دیدیم. جشنواره تئاتر فجر تمام شد؛ اما هیچ اتفاقی نیفتاد!»
وی همچنین از شورای سیاست‌گذاری چهل و سومین جشنواره تئاتر فجر انتقاد می‌کند و می‌گوید: اتفاق قابل‌انتقاد این بود که در فاصله بسیار کوتاهی به برگزاری جشنواره، اعضای سابق شورای سیاست‌گذاری این جشنواره تغییر کردند و افرادی آمدند که در جریان ماجرا نبودند. هیچ کار مهمی را هم رقم نزدند و آن طور که من در جریان هستم، فقط دور هم نشسته‌اند و چای و شیرینی‌خورده‌اند و لطیفه تعریف کرده‌اند! چرا شورای سیاست‌گذاری در نزدیکی زمان برگزاری جشنواره تغیر کرد؟ همه این موارد نشان‌دهنده این است که مدیریت آن عرصه ضعیف است و مشاوران کنار این مدیران نیز توانایی بالایی ندارند.
نقاط ضعف یک جشنواره معتبر
«مهدی سرتاج»، کارشناس تئاتر هم در این باره می‌گوید: «جشنواره تئاتر فجر به عنوان یکی از معتبرترین و بزرگ‌ترین رویدادهای فرهنگی و هنری ایران، نه‌تنها نمایانگر پویایی و غنای هنرهای نمایشی کشور است، بلکه می‌تواند به‌رعنوان کاتالیزوری برای توسعه و ارتقای تئاتر عمل کند. بااین‌حال، تحلیل دقیق ساختار مدیریتی و چالش‌های موجود در برگزاری این جشنواره، نقاط ضعفی را آشکار می‌سازد که نیازمند توجه جدی و اصلاحات بنیادین است. وی در توضیح این نقاط ضعف بیان می‌کند: «یکی از مشکلات بارز در نظام مدیریتی جشنواره، فقدان بستری مناسب و کمیت‌شناسی دقیق جهت ارزیابی آثار نمایشی است. این نقیصه منجر به ایجاد فضائی مبهم برای هنرمندان می‌شود و آنها را به سمت تولید آثار کلیشه‌ای سوق می‌دهد، به جای آنکه به تجربه‌های نوآورانه و خلاقانه دست یابند.
به بیان دیگر، در شرایطی که جشنواره فاقد معیارهای شفاف و روشن برای انتخاب و ارزیابی آثار باشد، خلاقیت و ابتکار هنری به حاشیه رانده می‌شود و این خود به مرور زمان از سطح کیفی تئاتر می‌کاهد. علاوه‌بر این، عدم حمایت‌های مستمر از تئاتر در طول سال و تنها تمرکز بر دوره زمانی برگزاری جشنواره، موجب ایجاد عدم توازن در فضای هنری و توسعه‌ای کشور می‌شود. در یک اکوسیستم فرهنگی که فقط در زمان برگزاری جشنواره به فعالیت هنری توجه می‌شود، هنرمندان با بحران‌هایی مواجه خواهند شد که به نوبه خود مانع از شکوفایی استعدادها و ایجاد آثار عمیق می‌گردد. این مسئله به‌ویژه در میان هنرمندانی که به دنبال خلق آثاری با مضامین اجتماعی و فرهنگی هستند، می‌تواند به عدم نتیجه‌گیری مطلوبی منجر شود.»
پیشنهاداتی برای ارتقای جشنواره تئاتر فجر
مهدی سرتاج، پیشنهاداتی را هم برای بهبود و ارتقای برگزاری جشنواره تئاتر فجر مطرح می‌سازد: «ایجاد یک اتاق فکر فعال و تعامل‌پذیر که مشارکت‌های مختلف از هنرمندان، منتقدان و مدیران فرهنگی را در بر بگیرد، امری ضروری و بنیادی است. چنین اتاق فکری می‌تواند ضمن ارزیابی مستمر وضعیت نمایشنامه‌ها و آثار نمایشی، سعی در تدوین راهبردی بلندمدت برای حمایت از تئاتر کشور داشته باشد. بر همین اساس، نیاز به ایجاد کارگروه‌های تخصصی در زمینه‌های مختلف مانند نویسندگی، کارگردانی، بازیگری و مدیریت فرهنگی احساس می‌شود تا بتوانند زمینه هم‌افزایی و هم‌سویی در این عرصه را فراهم آورند.
وی در همین زمینه می‌افزاید: «ارتقای جایگاه جشنواره تئاتر فجر به عنوان یک رویداد کلیدی فرهنگی، نیازمند اصلاحات عمیق و بنیادین در ساختار مدیریتی آن است. تلاش برای گرفتن بازخوردهای مداوم از هنرمندان، منتقدان و مخاطبان، به همراه ایجاد برنامه‌های حمایتی بلندمدت، می‌تواند به آن کمک کند تا به حقیقتی فراتر از یک جشنواره معمولی بدل شود و در نهایت سرمنشأ تحولی عظیم در هنر تئاتر کشور گردد. با این رویکرد، جشنواره می‌تواند به عنوان محملی برای بروز خلاقیت‌های هنری، ارتقای کیفیت آثار نمایشی و جذب مخاطبان جدید عمل کند و به شکوفایی فرهنگ و هنر ایران در سطح ملی و بین‌المللی کمک نماید.»
سرتاج معتقد است: «از دیگر مؤلفه‌های تأثیرگذار بر بهبود ساختار مدیریتی جشنواره، توجه به تجارب بین‌المللی و الگوهای موفق در دیگر کشورهاست. به طور مثال، بررسی مدل‌های موفق جشنواره‌های تئاتری در جهان می‌تواند به ما کمک کند تا با شناسایی نقاط قوت و ضعف آنها، بستری مناسب‌تر برای برگزاری جشنواره تئاتر فجر ایجاد کنیم. این الگوها نه‌تنها می‌توانند الهام‌بخش باشند، بلکه راهکارهایی عملی برای رفع چالش‌های موجود نیز ارائه دهند.»
نظرات مهمانان بین‌المللی
یکی از اتفاقات قابل‌توجه در چهل‌وسومین جشنواره تئاتر فجر، حضور هنرمندان تئاتر از نقاط مختلف جهان بود. این هنرمندان در نشست به بیان نظرات و دیدگاه‌ها خودشان درباره این جشنواره پرداختند. توفیق حیدراُف، استاد دانشگاه آذربایجان، با ابراز هیجان از حضور در جشنواره، می‌گوید: «اتابک نادری دوست خوب من در ایران است و او از اولین افرادی بود که ارتباطات تئاتری میان ایران و آذربایجان را شکل داد. همچنین آقای تقیانی‌پور یکی از چهره‌های شناخته‌شده تئاتر در کشور ما هستند. پیش از این در جشنواره تئاتر کودک‌ونوجوان همدان، رشت و اردبیل اجرا داشته‌ایم که با استقبال گسترده‌ای مواجه شد. توسعه این ارتباطات برای ما اهمیت زیادی دارد.»
آراز عبدالرحمن محمد از عراق نیز با اشاره به اهمیت این جشنواره ابراز می‌دارد: «خوشحالم که در بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی جمهوری اسلامی ایران شرکت کرده‌ام و امیدوارم در آینده شاهد همکاری‌های بیشتری باشیم.»
قاسم استانبولی از لبنان، بر لزوم تعامل میان هنرمندان ایرانی و لبنانی تأکید می‌کند و می‌افزاید: «امیدوارم بتوانیم هنرمندان سینمایی را نیز به این جشنواره دعوت کنیم. کشور ما از نظر سیاسی با ایران آشنایی دارد، اما این جشنواره فرصتی است تا چهره فرهنگی ایران را بهتر بشناسیم. همچنین دوست داریم از هنرمندان ایرانی برای حضور در جشنواره‌ای که در لبنان برگزار می‌کنیم، دعوت کنیم.»
حسن محمد صالح رحیم از کردستان عراق درباره اهمیت جشنواره‌های منطقه‌ای می‌گوید: «ما تاکنون هفت دوره جشنواره ویژه تئاتر خیابانی در کردستان عراق برگزار کرده‌ایم؛ اما بدون شک جشنواره‌های فجر از مهم‌ترین رویدادهای فرهنگی در منطقه است.»
سمن گرچکو، نماینده تئاتر دراماتیک روسیه، نیز اظهار می‌کند: «در روسیه جشنواره ملی تئاتر برگزار می‌کنیم و به دنبال شناخت بیشتر تئاتر ایران هستیم. امیدواریم با همکاری‌های شما بتوانیم از بهترین آثار تئاتری ایران برای حضور در جشنواره‌های خود دعوت کنیم.»
سرجیت رامانان از هند، تجربه خود را چنین توصیف می‌کند: «مرحله اول ورکشاپ من در ایران بسیار مفید بود. جشنواره‌های فرهنگی به ما این فرصت را می‌دهند که از مرزهای کشورها عبور کنیم و هنر را بدون محدودیت تجربه
کنیم.»