مبدأ آفرینش انسان در قرآن (شبهه ها و پاسخ ها)
شبهه: خداوند درجایی از قرآن می‌فرماید: از آب،انساني آفريد. درجایی ديگر می‌فرماید: ما شما را از خاک آفريديم؛ و درجایی ديگر در رابطه با آفرينش حضرت آدم و حوا فرمود آنها را از گل ساختيم. علت اين تفاوت چيست؟
پاسخ: در مورد مبدأ آفرینش انسان در قرآن کریم آیات متعدّدی وجود دارد که با نگاه اول به نظر می‌رسد بعضی از مبدأ آفرینش انسان باهم اختلاف دارند؛ اما در ادامه با دقّت نظربه دست می‌آید که همه این آیات باهم قابل‌جمعند.
این آیات را می‌شود در قالب دو گروه تقسیم‌بندی کرد:
گروه اول: آیاتی‌اند که خلقت انسان را از آب و مشتقات آن می‌دانند:
1. بعضی آیات خلقت انسان را از آب می‌داند مانند: «وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَرا»(1)
2. بعضی دیگر از آب جهنده: «خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِق»(2)
3. بعضی دیگر از نطفه: «خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ نُطْفَة»(3)
وجه جمع:
وجه جمع بین آیات این گروه این است که «ماء»، «ماء دافق» و «نطفه» همه آب محسوب می‌شوند.
ماء در اصطلاح قرآن کریم منحصر به آب خوردن نیست، بلکه به معنای «مایع» است که شامل همه این موارد سه‌گانه می‌شود.
گروه دوم: آیاتی‌اند که خلقت انسان را از خاک و مشتقات آن می‌دانند:
1. بعضی آیات خلقت انسان را از خاک می‌داند مانند: «وَ مِنْ آياتِهِ أَنْ خَلَقَكُمْ مِنْ تُراب»(4)
2. بعضی دیگر از گِل می‌داند مانند: «هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ طِين»(5)
3. بعضی دیگر از گِل چسبنده می‌داند مانند: «إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِينٍ لازِب»(6)
4. و بعضی دیگر گِل خشكيدهاى كه از گِل سياه (بدبوى مانده) شكل يافته، گرفته‌شده است مانند: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُون»(7)
وجه جمع:
وجه جمع بین آیات این گروه نیز به این صورت که خاک (تراب) با افزودن آب گِل (طین) می‌شود و خصوصیت این گِل این است که هم چسبنده است (لازب) و هم سیاه بدبو (حمإ مسنون). این گِل با این خصوصیات وقتی آبش کم شود و خشک گردد «صلصال» می‌شود.
وجه جمع بین آیات گروه اول و دوم
وجه جمع بین این دو گروه از آیات این است که انسان اولیه یعنی حضرت آدم و همسرشان به‌صورت مستقیم از خاک آفریده‌شده‌اند، البته خاکی که فرآوری شده یعنی از خاک ساده تبدیل به گِل شده و این گِل دو ویژگی داشته، هم چسبنده بوده است و هم سیاه بدبو. این گِل وقتی آبش کم شده تبدیل به گِل خشک یا همان صلصال شده است و خداوند متعال بعدازاین مراحل حضرت آدم و حوا را از صلصال آفریده است اما انسان‌های بعدی به‌صورت مستقیم از مایعی خلق‌شده‌اند که بدان آب جهنده یا مَنی گویند؛ این آب جهنده در راستای تکامل خودش تبدیل به نطفه شده است، بعد علقه و... پس ذریّه حضرت آدم و حوا برخلاف والدین اولیه‌شان، از آب خلق‌شده‌اند نه خاک.
البته می‌توان گفت خلقت این ذریّه هرچند مستقیم از آب اتفاق افتاده است، اما به‌صورت غیرمستقیم همه انسان‌ها از خاک آفریده شده‌اند زیرا آب جهنده‌ای که نطفه را ایجاد می‌کند خود تشکیل یافته از غذاهایی است که همگی متّکی به خاک هستند مانند سبزیجات و میوه‌جات، حبوبات و...که همگی از زمین به وجود می‌آیند و اگر نطفه‌ای با خوردن گوشت حیوانات حلال‌گوشت ایجاد می‌شود باز این حیوان نیز متّکی به خاک است زیرا اگر از گیاهان روییده شده از دل این خاک نخورد زنده نخواهد
ماند. خداوند متعال در قرآن کریم به غیرمستقیم خلق شدن انسان از خاک این‌چنین اشاره کرده است: «يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنْ كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِنَ الْبَعْث فَإِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ تُرابٍ، ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَ غَيْرِ مُخَلَّقَة...»(8)؛«اى مردم اگر در رستاخيز شك داريد،
(به اين نكته توجّه كنيد كه): ما شما را از خاك آفريديم، سپس از نطفه و بعد از خون بسته شده، سپس از «مضغه» [چيزى شبيه گوشت جويده شده]، كه بعضى داراى شكل و خلقت است».
نتیجه:
بعد از بررسی همه آیاتی که درباره مبدأ خلقت انسان نازل‌شده‌اند این نتایج به دست می‌آید:
1. گروهی از آیات خلقت انسان را از آب و مشتقات آن می‌دانند.
2. گروهی از آیات خلقت انسان را از خاک و مشتقات آن می‌دانند.
3. خلقت حضرت آدم و حوا به‌صورت مستقیم از خاک بوده است.
4. خلقت ذرّیه حضرت آدم و حوا به‌صورت مستقیم از آب (منی) بوده است.
5. این ذریّه به‌صورت غیرمستقیم از خاک خلق‌شده‌اند.
منابع بیشتر جهت مطالعه:
- محمدتقی مصباح یزدی، انسان‌شناسی در قرآن، تنظیم و تدوین: محمود فتحعلی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی
امام خمینی(ره)، 1392 ش، درس سوم ص 52 به بعد.
پی‌نوشت‌ها:
1. فرقان، آیه 54. 2. طارق، آیه 6. 3. نحل، آیه 4. 4. روم، آیه 20. 5. انعام، آیه 2. 6. صافات، آیه 11. 7. حجر، آیه 27. 8. حج، آیه 5.