ریشه ابتلائات در زندگی(شبهه ها و پاسخ ها)
شبهه: در برخی موارد احساس می‌شود که گره‌های (مالی و غیرمالی) مختلفی پیش روی انسان به وجود می‌آید و زندگی دارای مشکلات متعددی می‌باشد.آیا در روایات،علت خاصی برای این مشکلات ذکرشده است؟ و اصولا چرا ما باید در زندگی دچار سختی و مشکلات شویم؟
پاسخ: زندگی انسان در این دنیا با سختی و بلا رو‌به‌رو است و اساساً انسان در سختی آفریده شده است. قرآن کریم می‌فرماید: « ما انسان را در رنج و سختی آفریدیم».(1) اکنون پرسش این است که وجود بلا، سختی و مصیبت‌های مختلف در زندگی بشر برای چیست؟ در روایات اسلامی، علل و عوامل متعددی برای این مسئله بیان شده است که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود. البته برای اطلاع و آگاهی بیشتر از این موارد می‌توان به «بَابُ شِدَّهِ ابْتِلَاءِ الْمُؤْمِن» در کتاب کافی تألیف محمد بن یعقوب کلینی، کتاب المؤمن تألیف حسین بن سعید اهوازی، کتاب التمحیص تالیف محمد بن همام اسکافی و کتاب مسکّن الفواد تألیف شهید ثانی مراجعه کرد.
عوامل نزول بلا
در روایات اسلامی، علل و عوامل متعددی برای نزول بلا و مصیبت بیان شده که برخی از این عوامل در ادامه آورده می‌شود.
1. مورد فضل و رحمت الهی قرار گرفتن
قرآن کریم، فرد مصیبت دیده را مورد رحمت خدا دانسته و می‌فرماید: «آنها کسانی هستند که الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده و آنها هدایت یافتگانند.»(2) امیرالمؤمنین(ع) هم مردم را به این نکته توجه داده و فرموده است: «خداوند بندگانش را به انواع سختىها امتحان مىکند... تا با این‌گونه آزمایش‌ها ابواب فضل و رحمتش را به رویشان بگشاید و اسباب عفو خود را به راحتى به آنان عنایت فرماید». (3)
2. شناسایی شاکرین واقعی
شناسایی شاکرین واقعی با کسانی که فقط ادعای آن را در زبان دارند، وقتی مشخص می‌شود که مورد آزمایش قرار گیرند، زیرا در سختی‌ها است که حقیقت افراد مشخص می‌شود. امیر مؤمنان(ع) دراین باره فرموده‌اند: «خداوند رزق و روزى مردم را مقدّر فرمود و آن را براى برخى فراوان و براى بعضى دیگر اندک قرار داده... تا بدین وسیله ثروتمندان و فقرا را از جهت شکر نعمت و تحمل سختى در مجراى امتحان قرار دهد». (4)
3. رسیدن به اجر و ثواب الهی
بلا و مصیبت برای مؤمن نوعی نعمت محسوب می‌شود که با تحمل آن، به نعمت ابدی و بهشت جاودان می‌رسد. صبر انسان بر این ناملایمات و استغفار و تضرّع و انابه او، سبب محو سیئات و تبدیل شدن آنها به حسنات و ارتقای درجه او نزد خدا گردیده و او را از قهر و غضب اخروى باز می‌دارد. در روایتی از رسول خدا (صلی‌الله علیه وآله) آمده است: «براستى که بلاى بزرگ، اجر بزرگ دارد و هرگاه خداوند بندهاى را دوست داشته باشد برای او بلاى بزرگ نازل می‌کند، هرکس از آن بلا راضی و خشنود باشد،خداوند نیز از او راضی و خشنود می‌شود؛ هرکس از بلا ناراضی باشد،خداوند نیز بر او خشم و غضب می‌کند.» (5) امیر بیان،علی(ع) نیز رابطه بلا با اجر و مزد را ارتباطی مستقیم ترسیم کرده است، چنان‌که می‌فرماید: «هر چه آزمایش و امتحان بزرگ‌تر باشد، پاداش و جزایش فراوان‌تر است.» (6) همچنین امام صادق(ع) فرموده‌اند: «براستى در بهشت مقامی است که هیچ بندهاى بدان نرسد جز به وسیله بلائى که به تن او برسد».(7) عبدالله بن ابی یعفور می‌گوید به سبب دردها و بیماری‌هایی که در زندگی برایم پیش می‌آمد محضر امام صادق(ع) گلایه کردم، امام فرمودند: «ای عبدالله، اگر مؤمن می‌دانست که پاداش مصائب و گرفتاری‌هایش چه اندازه است، آرزو می‌کرد با قیچی تکه‌تکه شود.» (8)
4. دوری از غرور و خودپسندی
یکی از معضلاتی که بشر را بشدت مبتلا کرده و ریشه بسیاری از مشکلات و گرفتاری‌های او است، کبر و خودخواهی است. امیرالمؤمنین(ع) یکی از علل امتحان بندگان را شکستن کبر و غرور آنها معرفی می‌کند و می‌فرماید: «خداوند پاک و منزه، بندگانش را با برخى از امورى که به حقیقت و ریشه آن آگاه نیستند آزمایش مىکند تا خالص از ناخالص جدا شود و کبر و نخوت از آنان برطرف و خودخواهى و خودپسندى از آنان دور گردد.» (9)
5. توبه از گناه و معصیت
نبود سختی و مشکلات در مسیر زندگی، باعث غفلت آدمی از خدای متعال شده و گناه و معصیت را به دنبال می‌آورد. برخی موارد نزول عذاب و بلا برای تنبیه و آگاهی بندگان نافرمان و دفع غرور و تکبر از آنها است. این نوع از بلاها را نیز می‌توان از نعمت‌های الهی شمرد زیرا سبب بیدارى انسان از خواب غفلت می‌گردد. امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) دراین‌باره می‌فرماید: «خدا بندگانش را به وقت اعمال بدشان به کمبود میوهها و بازداشتن برکات و بستن در خیرات آزمایش مىکند تا توبه‌کننده توبه کند و گناهکار دل از گناه قطع نماید و پند گیرنده پند گیرد و خوددارى‌کننده از گناه خوددارى کند». (10) همچنین در روایتی از امام صادق(ع) آمده است: «بر مؤمن، چهل شب نگذرد، مگر اینکه مشکلی برای او پیش می‌آید تا مایه تذکر و یادآوری او شود.» (11)
6. رفتارهای مادی یا معنوی خود انسان
عامل بسیاری از مشکلات و گرفتاری‌هایی که در زندگی بشر پیش می‌آید از جانب خود اوست. پایبند نبودن به برخی از امور معنوی، انجام برخی از گناهان، حتی رعایت نکردن مستحبات و مکروهاتی که در دین بیان شده سبب بروز مشکلاتی در زندگی‌ها می‌شود.
همچنین علت برخی از ورشکستگی‌ها و سرخوردگی‌ها،حسادت، طمع و... است. ورود بدون تجربه و مشورت به کارهای بزرگ اقتصادی نیز یکی دیگر از عوامل مهم ورشکستگی و ضرر و زیان بسیاری از افراد است. از سوی دیگر استفاده بی‌رویه از خوراکی‌های متعدد و در هَم خوری، عامل خیلی از بیماری‌های بشر شده است،همچنین دنیای ماشینی امروز که آلودگی‌های فراوان زیست- محیطی را به دنبال دارد،باعث بروز مشکلات گوناگون، بیماری‌های لاعلاج و حوادث ناگواری شده که روزانه هزاران نفر را به کام مرگ می‌کشاند. علت بسیاری از تصادفات و مرگ و میرهای ناشی از آن، بی‌توجهی و رعایت نکردن قوانین رانندگی است. همچنین گناه نیز در نزول بلا بی-تاثیر نیست. امیرمؤمنان(ع) دراین‌باره فرمودند: «به خدا سوگند، هرگز ملّتى از ناز و نعمت زندگى گرفته نشدند مگر به سبب کیفر گناهانى که انجام دادهاند، زیرا خداوند بر بندگان خود ستم روا نمىدارد». (12)
نتیجه:
افراد مختلف در زندگی دنیوی خود با مشکلات و گرفتاری‌های گوناگونی مواجه هستند. برخی افراد مشکلاتشان ظاهری و نمایان است و گرفتاری‌های عده‌ای دیگر از افراد، مخفی و درونی است. در روایات اسلامی علل متعددی برای پیدایش این بلاها و مصائب بیان شده است. رسیدن به فضل و رحمت الهی، شناسایی شاکرین واقعی، رسیدن به اجر و ثواب الهی، دوری از کبر و غرور، توبه از گناه و معصیت و عوامل بشری، از جمله این عوامل است.
پی‌نوشت‌ها:
1. بلد، آیه 4.
2. بقره، آیه 157.
3. نهج‌البلاغه، تصحیح: فیض الإسلام، قم: هجرت، چاپ اول، 1414 ق، خطبه 192.
4. الکافی، محقق/مصحح، غفاری، علی‌اکبر، آخوندی، محمد، تهران: دارالکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، 1407 ق، ج 2، ص 253.
5. نهج‌البلاغه، همان، خطبه 91.
6. همان، خطبه 192.
7 و 8. الکافی، همان، ج 2، ص 255.
9. نهج‌البلاغه، همان، خطبه 192.
10. همان، خطبه 143.
11. الکافی، همان، ج 2، ص 254.
12. نهج‌البلاغه، همان، خطبه 178.