فراز و نشیب انتشارات علمی در آمــوزش عالی
ارتباط علمی از قرن‌ها پیش در میان دانشمندان جریان داشته است و آنها آخرین یافته‌های مطالعات خود را از طریق نامه‌نگاری در اختیار همتایان و همکاران خود قرار می‌دادند و پس از رنسانس، گردآوری همین نامه‌ها، سبب شکل‌گیری اولین نشریه‌های علمی شد.
از آن زمان تا امروز که سالانه صدها هزار نشریه و میلیون‌ها مقاله و اثر علمی در جای جای دنیا منتشر می‌شوند، پژوهشگران از طریق نگارش و انتشار یافته‌های خود، تلاش می‌کنند تا قدمی در راه پیشبرد دانش و حل مسائل و مشکلات جامعه بردارند.
انتشارات علمی گونه‌های متفاوتی دارد؛ از مقاله و نشریه گرفته تا مقاله همایش و کتاب همگی انواعی از انتشارات علمی هستند. این انتشارات یکی از ارکان اصلی فعالیت‌های علمی و دانشگاهی است و می‌توان گفت که امروزه بیشتر فناوری‌ها و نوآوری‌ها پس از انتشار مقالات علمی به ثمر می‌نشینند. بر همین اساس یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها برای نشان دادن توان پژوهشی دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی کمیت و کیفیت انتشارات آن‌هاست. بر همین اساس، توان علمی کشورها را نیز با این سنجه‌ها می‌توان ارزیابی کرد.
ایران در سال ۲۰۲۲ بر اساس شمار انتشارات نمایه‌نامه «اسکوپوس»، رتبه پانزدهم را در میان کشورهای جهان داشت، ولی متأسفانه در سال ۲۰۲۳ روند رتبه علمی کشور کاهشی شده است. داده‌های پایگاه اسکیمگو نشان می‌دهد که ایران در سال ۲۰۲۳ در شاخص انتشارات علمی به رتبه شانزدهم جهان رسیده است و بررسی‌های داده‌های پایگاه اسکوپوس نیز نشان می‌دهد که در حال حاضر ایران در سال ۲۰۲۳ به جایگاه هفدهم رسیده است. همچنین سال گذشته، ایران بعد از سال‌ها پیشتازی در منطقه، جایگاه اول را از دست داد و ترکیه در شاخص انتشارات علمی از ایران جلو افتاد. در حال حاضر این بیم وجود دارد که عربستان نیز در سال آینده ایران را پشت سر بگذارد و ممکن است ایران در سال آینده به جایگاه هجدهم جهان و سوم منطقه برسد.
به مناسبت آغاز سال تحصیلی ۱۴۰۳-۱۴۰۴، برای بررسی جزئیات کاهش انتشارات علمی ایران در سال ۲۰۲۳، روند انتشارات علمی دانشگاه‌های منتخب زیر نظر وزارت علوم را در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ مورد بررسی قرار دادیم.
لازم به ذکر است که در این بررسی (با توجه به محدودیت اسکوپوس) تمامی مؤسسه‌های (دانشگاه و پژوهشگاه) زیر مجموعه وزارت علوم که انتشارات بین‌المللی دارند، بررسی نشده‌اند و تنها انتشارات علمی ۶۰ مؤسسه مورد بررسی قرار گرفته است.
بر اساس داده‌های استخراج‌شده از پایگاه اسکوپوس در تاریخ اول مهر ماه ۱۴۰۳، تعداد انتشارات علمی ایران در پایگاه اسکوپوس در سال ۲۰۲۳ میلادی، ۴۱ هزار و ۸۹۲ اثر بوده است.
بررسی تعداد انتشارات علمی ایران نشان می‌دهد که انتشارات مؤسسه‌های منتخب زیر نظر وزارت علوم در سال ۲۰۲۳ نسبت به سال ۲۰۲۰، نزدیک به هزار و ۶۰۰ اثر کمتر منتشر کرده‌اند و حدود ۳.۶ درصد افت پیدا کرده است.
این روند نزولی در سال‌های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۳ شدت یافته است. به طوری که تعداد انتشارات در سال ۲۰۲۳ نسبت به سال ۲۰۲۲، بیش از ۲ هزار اثر (معادل ۴.۶ درصد) کاهش یافته است.
بر اساس این داده‌ها؛ دانشگاه‌های تهران،
تربیت مدرس، علم و صنعت، صنعتی امیرکبیر، تبریز، فردوسی مشهد، شهید بهشتی، صنعتی شریف، شیراز، صنعتی اصفهان، اصفهان، خواجه نصیر الدین طوسی، گیلان و پیام نور، ۱۴ دانشگاهی هستند که در سال ۲۰۲۳ بیشتر از هزار مقاله در پایگاه اسکوپوس منتشر کرده‌اند.
در سال ۲۰۲۳، دانشگاه تهران با انتشار
۵ هزار و ۶۷۵ مقاله، دانشگاه تربیت مدرس با ۲ هزار و ۸۹۳ مقاله، دانشگاه علم و صنعت با ۲ هزار و ۳۵۲ مقاله، دانشگاه صنعتی امیرکبیر با ۲ هزار و ۲۳۵ مقاله و دانشگاه تبریز با ۲ هزار و ۱۵۰ مقاله، ۵ دانشگاه برتر ایران از نظر انتشار مقاله در پایگاه اسکوپوس هستند.
در بین دانشگاه‌هایی که در سال ۲۰۲۳ بیش از هزار مقاله مقاله منتشر کرده‌اند، ۹ دانشگاه پیام نور، شیراز، تبریز، خواجه نصیر الدین طوسی، صنعتی شریف، تربیت مدرس، صنعتی امیرکبیر، گیلان و فردوسی مشهد، نسبت به سال ۲۰۲۰ روند نزولی (بین منفی ۱۴.۳۱ تا منفی ۱.۱۳ درصد) داشتند و تنها ۴ دانشگاه شهید بهشتی، صنعتی اصفهان، علم و صنعت، اصفهان و تهران رشد بین ۱۰ درصد تا ۱.۵۶ درصدی را تجربه کردند.
در بین ۶۰ دانشگاه و پژوهشگاه زیر نظر وزارت علوم، ۳۵ مؤسسه (یعنی ۶۰ درصد از مؤسسات) روند نزولی با میانگین بیش از ۱۰ درصد را در سه سال گذشته تجربه کرده‌اند و ۲۴ مؤسسه نیز (یعنی نزدیک به ۴۰ درصد از مؤسسات) روند صعودی با میانگین حدود ۱۳ درصد داشته‌اند و همین موضوع سبب شده است که در مجموع روند انتشارات در مؤسسات زیر نظر وزارت علوم منفی شود. دانشگاه سمنان نیز تنها دانشگاهی است که در سال
۲۰۲۳ نسبت به سال ۲۰۲۰ روند ثابتی داشته است.
دانشگاه کاشان با افت ۲۹.۳ درصدی بیشترین درصد کاهش انتشارات را در سال‌های
۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ داشته است. پس از آن بیشترین روند نزولی مربوط به دانشگاه‌های صنعتی شاهرود (منفی ۲۴.۲ درصد)، سیستان و بلوچستان (منفی ۲۴.۱۸ درصد)، مالک اشتر (منفی ۲۲.۵۳ درصد)، صنعتی شیراز (منفی ۲۰.۴۶ درصد)، محقق اردبیلی (منفی ۱۶.۴ درصد)، یاسوج (منفی ۱۵.۰۲ درصد)، پیام نور (منفی ۱۴.۳۱ درصد)، صنعتی سهند (منفی ۱۴.۱۶ درصد) و شیراز (منفی ۱۳.۶۱ درصد) بوده است.
از نظر کاهش شمار انتشارات نیز دانشگاه‌های تبریز (۲۷۳ اثر)، شیراز (۲۶۴ اثر)، کاشان (۲۲۹ اثر)، صنعتی شاهرود (۲۱۹ اثر)، تربیت مدرس (۲۱۲ اثر)، صنعتی شریف (۱۷۴ اثر)، پیام نور (۱۶۹ اثر)، صنعتی امیرکبیر (۱۵۷ اثر)،
محقق اردبیلی (۱۳۳ اثر) و دانشگاه
خواجه نصیرالدین طوسی (۱۱۲ اثر) بیشترین میزان کاهش از نظر شمار انتشارات را داشته‌اند.
در ۲۴ دانشگاه روند انتشار آثار علمی صعودی بوده است و دانشگاه‌های دامغان (۲۹.۱ درصد)، هرمزگان (۲۶.۱۹)، شهید چمران اهواز
(۲۵ درصد)، ایلام (۲۲.۶۲ درصد)، خوارزمی (۲۰.۷۳ درصد)، الزهرا (۱۹.۵۶ درصد)، خلیج‌فارس (۱۷.۵۷ درصد)، مراغه (۱۵.۳۴ درصد)، پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست‌فناوری
(۱۳.۹۳ درصد) و کردستان (۱۳.۸۲ درصد)
۱۰ مؤسسه‌ای هستند که در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ بیشترین درصد رشد را تجربه کرده‌اند.
دانشگاه شهید بهشتی با افزایش ۱۸۴ اثر، دانشگاه شهید چمران اهواز با ۱۷۶ اثر، دانشگاه خوارزمی با ۱۴۷ اثر، دانشگاه علم و صنعت با ۹۵ اثرو دانشگاه علم و صنعت با ۹۵ اثر، بوعلی سینا همدان با ۸۹ اثر، الزهرا با ۸۸ اثر، تهران با ۸۷ اثر، صنعتی اصفهان با ۷۹ اثرو دامغان با ۷۸ اثرمقاله در سال ۲۰۲۳ نسبت به سال ۲۰۲۱ بیشترین رشد را از نظر شمار انتشارات داشته‌اند.
در همین رابطه؛ مدیرکل سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی امور پژوهشی، برای کاهش رتبه علمی دلایل متفاوتی از جمله محدودیت‌های مالی، کاهش ارتباطات بین‌المللی، مسائل ناشی از تحریم، سخت‌گیری ناشران، کاهش انگیزه‌های پژوهشگران و مواردی از این دست را مطرح کرد.
معاون پژوهشی وزیر علوم نیز چندی پیش در نشست خبری عواملی چون مشکلات مالی، کاهش حضور پژوهشگران در همایش‌های بین‌المللی، دسترسی نداشتن پژوهشگران به پایگاه علمی بین‌المللی را به عنوان دلایل کاهش شمار انتشارات و کاهش رتبه علمی کشور از این نظر ذکر کرد.
دانشگاه امیرکبیر یکی از دانشگاه‌های بزرگی است که در سال گذشته دچار افت در شمار انتشارات شده است. رئیس دانشگاه امیرکبیر در مورد اقدامات انجام‌شده در این دانشگاه برای جلوگیری از کاهش شمار انتشارات علمی دانشگاه و همچنین پیشگیری از افت رتبه علمی کشور گفت: ما بنابر مسئولیت دانشگاهی و اهمیت موضوع؛ در سطوح مختلف در مجموعه و شوراهای اعضای هیئت علمی این موضوع مورد بحث قرار دادیم که دلایل این اتفاق را بررسی کنیم. یکی از دلایل این موضوع این است که در دوره کرونا، عدم حضور استاد و دانشجو اتفاق افتاد و نتایج این اتفاق ممکن است حدود دو تا سه سال بعد مشخص شود. وقایع سال ۱۴۰۱ هم تا حدودی فعالیت‌های آموزشی را مختل کرد.
وی ادامه داد: موضوع دیگر روند کاهش درآمد اعضای هیئت علمی [و در نتیجه به صرفه نبودن انجام فعالیت‌های علمی] است. مقایسه درآمد اعضای هیئت‌علمی در دنیا نشان می‌دهد که اعضای هیئت‌علمی ما در سال‌های اخیر روند کاهش درآمد داشتند. این موضوع آن‌قدر دشواری برای آنها ایجاد می‌کند که بسیاری از آنها ادامه فعالیت را رها می‌کنند و یا مجبورند فعالیت‌های دیگری بپردازند تا زندگیشان تامین شود.
رئیس دانشگاه امیرکبیر تاکید کرد: این واقعیتی است که باید به آن توجه کنیم تا حداقل نسبت به کشورهای منطقه، مسیر بهبودی برای تامین ملزومات زندگی اعضای هیئت‌علمی ایجاد شود.
نامبرده درباره اقدامات انجام شده در دانشگاه امیرکبیر گفت: مهم‌ترین اقدامی که در دانشگاه امیرکبیر انجام شده و می‌شود، مشارکت در طرح‌های بزرگ ملی است. تا در قالب این قراردادها اعضای هیئت‌علمی و دانشجویان تحصیلات تکمیلی مشارکت جدی داشته باشند و از این طریق هم ارتقای علمی داشته باشند و هم از جنبه تامین درآمد شرایط مناسبی برای آنها فراهم کنیم.
دانشگاه الزهرا یکی از دانشگاه‌هایی است که انتشارات بین‌المللی زیادی ندارد ولی سال‌های اخیر روند مثبتی در شمار انتشارات علمی داشته است و توانسته از ۴۵۰ مقاله در سال ۲۰۲۰ به ۵۳۸ مقاله در سال ۲۰۲۳ برسد. رئیس دانشگاه الزهرا در مورد اقدامات انجام شده در این دانشگاه برای جلوگیری از کاهش رتبه علمی کشور گفت: تشویق انتشارات در دانشگاه الزهرا بالاترین رقم است و یکی از ارقام عمده مربوط به بخش پژوهش در دانشگاه الزهرا به تشویق مقاله‌ها اختصاص داده می‌شود.
وی همچنین خاطر نشان کرد: ما در حال تغییر رویکرد به سمت طرح‌های ارتباط با صنعت و جامعه و همچنین انتشار کتب دانشگاهی هستیم.
دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی در سال گذشته دچار افت ۹ درصدی نسبت به سال ۲۰۲۰ شده است. رئیس این دانشگاه در مورد اقداماتی که می‌توان برای جلوگیری از کاهش روند انتشار مقالات انجام داد، گفت: در مورد این موضوع از
دو جنبه می‌توان برنامه‌ریزی کرد. جنبه اول موضوع مالی است. در همه دنیا این‌گونه است که اگر دولت سرمایه‌گذاری از پژوهش‌ها کند، آن بخش ارتقا پیدا می‌کند.
وی ادامه داد: جنبه دیگر استفاده از ابزار قانون است. اینکه آیین‌نامه‌ها، از جمله آیین‌نامه‌های ارتقا، ترفیع سالانه، پایه گرفتن اساتید، تبدیل وضعیت و... به‌گونه‌ای تغییر کنند که به اساتید
به سمت پژوهش، مقاله نوشتن و حل نیازهای صنعت تشویق شوند. در کشور ما در دانشگاه‌ها بیشتر به موضوع مقاله نوشتن توجه می‌شود در صورتی که واقعیت این است که برنامه‌ریزی برای بخش کلی‌تر باید انجام شود.
رئیس دانشگاه خواجه نصیر الدین طوسی در مورد اصلاح روال‌ها در این دانشگاه گفت: ما شروع کردیم روال‌ها را اصلاح کنیم به این صورت که در هیئت ممیزه دانشگاه کارگروهی تشکیل دادیم که در راستای آیین‌نامه ارتقا، روال‌ها را به‌گونه‌ای تغییر دهیم که به بندهای غیر مقاله‌ای از جمله تولید محصولات دانش‌بنیان، فناوری، پروژه صنعتی و... توجه بیشتری انجام دهیم و به جای اینکه به مقاله‌هایی که تنها اسم یک پژوهشگر خارجی دارد، ضریب ۱.۴ بدهیم، به پروژه‌هایی که یک مشکل ملی را حل کرده است، ضریب دهیم.
وی با بیان اینکه بخش دیگر این موضوع از حیطه اختیارات یک رئیس دانشگاه خارج است، توضیح داد: موضوع مهم وضعیت معیشت اساتید است. وقتی یک استاد با مدرک دکتری استخدام می‌کنیم و ماهانه ۱۸ میلیون تومان حقوق می‌گیرد، نباید انتظار داشته باشید که شق‌القمر کند و پژوهش آن‌چنانی انجام دهد؛ چون یک دغدغه‌اش این است که اجاره خانه بدهد و مجبور است که شغل دوم نیز داشته باشد که بتوانند هزینه‌های زندگی خود را تامین کند و تمایلی پیدا نمی‌کنند که پروژه صنعتی انجام دهند. بنابراین اصلاح حقوق، موانع حقوقی از جمله بیمه تامین اجتماعی که خلاف قانون انجام می‌شود، باید مد نظر قرار گیرد.
دانشگاه علم و صنعت یکی از دانشگاه‌هایی است که انتشارات آن در سال ۲۰۲۳ روند صعودی داشته است. رئیس دانشگاه علم و صنعت در مورد دلیل کاهشی بودن روند انتشارات در کشور ما گفت: بخش عمده این اتفاق مربوط به دوره چند ساله کرونا است. این انتشارات خروجی فعالیت‌های
دو سه سال قبل است و روند نزولی تا حدی طبیعی است.
وی در مورد اینکه چرا در دانشگاه علم و صنعت روند انتشارات صعودی بوده است، توضیح داد: در دانشگاه ما در مورد پژوهش و ارتباط با صنعت تعصب ویژه‌ای وجود دارد. ما در سه سال اخیر انواع گرنت‌های با اهداف خاص یعنی با رویکرد حمایت از دهک‌های خاص طراحی کردیم؛ ولی عمده موفقیت دانشگاه به اتحادی که در دانشگاه ما بر قرار است، بر می‌گردد.
رئیس دانشگاه علم و صنعت خاطر نشان کرد: وقتی در دانشگاه آرامش و اتحاد برقرار باشد و از تنازع دور باشد، خود به خود دانشگاه جهت پیدا می‌کند که به ماموریت اصلی خود بپردازد.
وی با اشاره به اینکه برای افزایش انتشارات در کشور باید سه اقدام انجام داد، گفت: اقدام اول مشوق مالی برای پژوهشگران برتر است که پتانسیل و توانمندی دارند. اقدام دوم فراهم کردن تجهیزات است. هر چه افراد را راضی کنیم ولی ابزار کار را در دست نداشته باشند، نمی‌توانند کار انجام دهند.
نامبرده افزود: اقدام سوم هم نیروی انسانی با کیفیت است که به کار گرفتن نیروهای پسادکتری و سرباز نخبه در همین راستاست. اینها افرادی هستند که توانمندی‌ها در آنها تجمیع شده و آماده فعالیت‌های باکیفیت پژوهشی هستند. ما در دانشگاه علم و صنعت به این سه اقدام توجه ویژه‌ای داریم.
موضوع دیگری که می‌تواند بر کاهش انتشارات علمی ایران اثرگذار باشد، مهاجرت پژوهشگران برجسته است. عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)، در مورد مهاجرت پژوهشگران گفت: افزون بر به صرفه نبودن فعالیت‌های علمی، تحریم‌ها و بالا رفتن هزینه‌های پژوهش، مهاجرت پژوهشگران دست به قلم نیز از دلایل دیگری است که قابل کنکاش است.
به باور او؛ بیشتر پژوهشگرانی که مهاجرت می‌کنند دست به قلم هستند و انتشارات بین‌المللی دارند و در اصل یکی از معیارهای جذب افراد در مؤسسه‌های خارج از کشور داشتن انتشارات بین‌المللی است. زمانی که آنان مهاجرت می‌کنند آثار خود را با وابستگی سازمانی مؤسسه‌های خارج از کشور منتشر می‌کنند.
نامبرده، کاهش کیفیت و انگیزه دانشجویان را نیز یکی از دلایل کاهش انتشارات بین‌المللی مؤسسه‌های آموزش عالی ایران عنوان کرد. او معتقد است که امروزه دانشجویان با انگیزه کمتری برای کار علمی وارد دانشگاه‌ها می‌شوند و پایه‌های علمی باکیفیتی هم ندارند. طبیعتاً دانشجویانی که کیفیت لازم را برای تحصیل در مقاطع تحصیلات تکمیلی نداشته باشند، در انجام پژوهش‌های باکیفیت که انتشارات بین‌المللی یکی از خروجی‌های آن‌هاست، نمی‌توانند مشارکتی داشته باشند. به عبارتی می‌توان گفت که دانشجویان سال‌های گذشته دست‌به‌قلم‌تر از دانشجویان کنونی بودند.
عضو هیئت علمی ایرانداک به «پارادایم علم آزاد»
اشاره کرد و گفت: دسترسی آزاد طلایی نیز یکی از چالش‌های جدی برای پژوهشگران ایرانی است. دسترسی آزاد طلایی به این معناست که هزینه‌های پردازش و انتشار یک مقاله از پدیدآور گرفته می‌شود و نسخه منتشرشده آن مقاله رایگان در دسترس عموم گذاشته می‌شود.
در چند سال گذشته در اتحادیه اروپا قوانینی برای اجباری کردن دسترسی آزاد تصویب شده است و ناشران نیز این‌گونه به این روندهای تازه پاسخ داده‌اند.
امروزه شمار بسیاری از نشریه‌های باکیفیت به سمت دسترسی آزاد طلایی رفته‌اند. این در حالی است که هزینه پردازش و انتشار یک مقاله به شکل میانگین پیرامون دو هزار دلار آمریکاست. در شرایطی که حقوق ماهانه اعضای هیئت علمی به شکل میانگین به چهارصد دلار آمریکا هم نمی‌رسد، چگونه از پس این هزینه‌ها برخواهند آمد؟
به نقل از مهر، موضوع انتشار مقالات علمی، موضوعی است که در سال‌های اخیر مورد بی‌مهری قرار گرفته است و به دلیل تبلیغات منفی از قبیل اینکه «مقاله نوشتن مشکلی از کشور حل نمی‌کند» بسیاری از پژوهشگران، اعضای هیئت‌علمی و دانشجویان، تمایلی به انتشار یافته‌های پژوهشی خود ندارند و اکنون این پرسش را باید مطرح کرد که «آیا با مقاله ننوشتن مشکلات کشور حل می‌شود؟» این در حالی است که پایه و اساس بسیاری از فناوری‌ها و نوآوری‌های امروز ریشه در پژوهش‌هایی است که پژوهشگران در سال‌های گذشته انجام داده‌اند.
به گفته دیگر، سرآغاز حل مشکلات انجام پژوهش و انتشار آن است. اگر پژوهش‌های دانشگاهی منتشر نمی‌شدند، آیا پیشرفت‌های علمی، صنعتی، فنی، و نوآورانه امروز قابل دسترسی بودند؟ انتشار یافته‌ها و آثار علمی است که برای پژوهشگران جدید پایه و اساس می‌سازند تا آنان چرخ را دوباره اختراع نکنند و به فکر ایده‌های نوآورانه باشند. نیوتون در یکی از نامه‌های خود نوشته بود: «اگر من افق‌های دورتری را می‌بینم به این دلیل است که روی شانه‌های غول‌ها ایستاده‌ام». این همان شعاری است که در صفحه اصلی پایگاه «گوگل اسکالر» به چشم می‌خورد: «بر شانه غول‌ها بایستید» و امروز ما نیز برای حرکت به سمت افق‌های پیش رو، چاره‌ای جز ایستادن بر شانه غول‌ها نداریم.
به طور قطع بی‌توجهی به کمیت و مهم‌تر از آن کیفیت انتشارات دانشگاهی، نمی‌تواند حرکت به سمت فناوری و نوآوری را در پی داشته باشد. چه بسا که ادامه روند فعلی و بی‌توجهی نسبت به این موضوع دستاوردهای گذشته را نیز بر باد خواهد داد. به هر شکل، می‌توان گفت که زنگ‌ها به صدا درآمده‌اند؛ شاید این بار برای انتشارات بین‌المللی ایران، اگر سیاست‌گذاران علم و پژوهش در کشور اقداماتی مؤثر و فوری در این زمینه انجام ندهند.