سریال اوشیـن و فروشـگاه زنجیره‌ای
منصور مهدوی
سریال «سال‌های دور از خانه» که در دهه 1360 از صداوسیمای جمهوری اسلامی پخش شد یکی از سریال‌های محبوب و خاطره‌انگیز برای خانواده‌های ایرانی است. فضای شرقی و سنتی بخش مهمی از سریال به فرهنگ ایرانی نزدیک بود و به همین دلیل عموم خانواده‌ها با سریال ارتباط برقرار کرده و تا دهها سال در ذهن و زندگی برخی از مردم ایران نقش و تأثیر خود را به جای گذاشت.
این سریال در دهها کشور دیگر نیز با استقبال گستردۀ مخاطبان مواجه گشت
به طوری که برخی از این گسترۀ انتشار سریال به «سندروم اوشین» تعبیر کردند که این امر حاکی از قوت هنری سریال و توانایی آن در ارتباط‌گیری با مخاطبان بود.
طوری که مشهور است اصل سریال نزدیک به 300 قسمت 15 دقیقه‌ای بوده و در ایران گزیده‌ای از آن انتشار یافته‌است با این همه پیام اصلی سریال در همین قسمت‌های پخش شده هویداست.
در ماه‌های گذشته یک بار دیگر این سریال پرمخاطب دهه 60 از شبکه تماشا پخش شد به همین مناسبت چند نکته درباره این سریال به عنوان پیام‌های اصلی آن قابل طرح است:
سختکوشی زن سنتی ژاپن؛ اوشین در این سریال نماد زن سختکوش ژاپنی است که در طول عمرش زندگی پر از چالش داشته ولی هرگز از تلاش برای بهتر زیستن خسته نشده است و با وجود آنکه -به گفتۀ خودش- 30 بار در تجارت شکست خورده‌است ولی باز هم از نو شروع کرده و زندگی خود و فرزندانش را سامان بخشیده‌است. زنی که با وجود خودکشی ریوزو (همسر اوشین) و کشته شدن تاکاشی (پسر اوشین) هرگز در برابر سختی‌ها سر خم نکرده و زندگی را مجبور به اطاعت از اراده
خویش کرد.
نشان دادن جایگاه خانواده سنتی درژاپن؛ اوشین در طول سریال در غم و شادی‌های مختلف کنار تصاویر و یادبودهای همسر و فرزند فقیدش می‌رود. این رویه حاکی از وفاداری او به خانواده است.
رفتارهای انسانی؛ اوشین با آنکه سختی‌های زیادی کشیده و افراد بسیاری او را آزرده‌اند با دیگران رفتاری توأم با گذشت و مهربانی دارد و در مواردی از فداکاری ابایی ندارد.
بخش مهمی از سریال در حال تصویر جامعه سنتی ژاپن است اما به تدریج و زمانی که هیتوشی (پسر اوشین) به دنبال روش‌های جدید تجارت است فضای سریال دچار تغییر می‌شود. ابتدا اوشین در برابر درخواست هیتوشی برای روآوردن به روش‌های نو در تجارت، مقاومت می‌کند ولی به مرور زمان ناچار به نظر هیتوشی تن می‌دهد.
هیتوشی به دنبال تأسیس فروشگاه‌های زنجیره‌ای است. از این رو پس از کسب موافقت مادرش، نخستین فروشگاه خود را به راه می‌اندازد. فروشگاه او به لحاظ ساختار و نحوه دریافت و پرداخت با فروشگاه سنتی مادرش فرق دارد. سود فروشگاه او بیشتر و کسب و کارش رونق افزون‌تری دارد. بر این اساس هیتوشی آرام آرام شعبه‌های جدید فروشگاه‌های خود را فعال می‌کند.
کسب سود و ثروت انبوه، هیتوشی را به سرمایه‌دار تبدیل می‌کند در این میان می‌بینیم که اخلاق اوشین هم دچار تغییر می‌شود. او که به گذشت و فداکاری معروف بود از اینکه با تأسیس فروشگاه‌های بزرگ پسرش، کسب و کار سایر مغازه‌داران به خطر بیفتد احساس ناراحتی نمی‌کند و حتی خواهان قاطعیت در مواجهه با دیگران است.
هیتوشی نماد سرمایه‌سالاری و منفعت‌طلبی در جامعه جدید و غربگرای ژاپن است که برای کسب ثروت و شهرت بیشتر، موانع را یکی پس از دیگری از
سر راه برمی‌دارد و تا آخر سریال با همه افت و خیزها با موفقیت کار خود را پیش می‌برد و سریال با پیروزی او پایان می‌پذیرد. او حتی می‌تواند اخلاق مادرش را نیز تغییر دهد.
فروشگاه‌های زنجیره‌ای زمینه را برای از بین بردن کسب و کارهای کوچک فراهم می‌کند و حکومت پول و ثروت را در بازار به رخ همگان می‌کشد. این امر البته با تغییر نگاه انسان‌ها نسبت به همدیگر نیز همراه است به طوری که فرد سرمایه‌دار هم خود را محق می‌داند و هم در قبال کاسبان معمولی احساس وظیفه نمی‌کند و از ورشکستگی آنها احساس تأسف ندارد. از دیگر سو این فروشگاه‌ها جامعه را به سوی مصرف‌گرایی سوق می‌دهند.
با آنکه بخش اولیه سریال فضای جامعه سنتی ژاپن را به تصویر می‌کشد که با سختکوشی، قناعت، فداکاری و... همراه است پس از مدتی ثروت، شهرت در رفتارها خودنمایی می‌کند و ارزش‌ها تغییر می‌کنند به طوری که شاهد تغییر پوشش افراد هستیم و شخصیت‌ها از پوشش سنتی ژاپنی به پوشش غربی منتقل می‌شوند.
زندگی مجردی برای زنان و مردان امری عادی می‌شود.هاتسوکو (نامزد تاکیشی) تا آخر سریال مجرد می‌ماند در حالی که در جوامع شرقی زندگی تنها امری مذموم است. نُظومی (پسر خوانده اوشین) هم پس ازمرگ همسرش تا پایان عمر مجرد ماند.
در واقع این سریال می‌کوشد ژاپن سنتی را به ژاپن غربگرا تبدیل کند و آیین زندگی جدید را به آنها تعلیم دهد اموری مانند: بازار جدید، لباس جدید، روابط خانوادگی جدید و....
با این همه می‌توان گفت یکی از مهم‌ترین جلوه‌های این سریال تبلیغ و ترویج فروشگاه‌های زنجیره‌ای بود. به طوری که در جامعه ایران نیز تنها چند سال بعد از سریال اوشین در زمستان 1373 نخستین فروشگاه زنجیره‌ای رفاه به دست رئیس‌جمهور وقت افتتاح شد و همین امر بستر راه افتادن انبوهی از فروشگاه‌های زنجیره‌ای در کشور ما را فراهم کرد که در راستای کسب سود بیشتر صاحبان فروشگاه‌ها، مصرف‌گرایی را سرلوحه خود قرار داده بودند. در حالی که راسته بازار سنتی در ایران در جهت منافع مشتری و ارائه کالا با کیفیت بالاتر و هزینه کمتر بود با این افزوده که به طور طبیعی مصرف بهینه را ترغیب می‌کرد. در واقع یکی از تأثیرات مهم این سریال بر جامعه ما بسترسازی برای مصرف‌گرایی و سرمایه‌سالاری بود.