پرسش:

آیا می‌توان سیره امام حسن(ع) و امام حسین(ع) را ناشی از دو روحیه مختلف دانست که یکی طبعا صلح‌طلب بود و دیگری طبع تند و جنگی داشت؟ و آیا دوگانه جنگ و صلح را می‌توان در مورد دین اسلام مطرح کرد؟

پاسخ:

تفاوت‌های شرایط امام حسن(ع) و امام حسین(ع)

اگر ما ملاک عملکرد و واکنش‌های انسان‌ها را در برابر حوادث و مؤلفه‌های محیطی آنان، صرفا طبع و روحیه ذاتی آنان بدانیم، در این صورت اگر امام حسین(ع) در شرایط و موقعیت امام حسن(ع) قرار می‌گرفت، سرنوشت چیز دیگری بود و امام حسین(ع) تا آخرین قطره خونش می‌جنگید؟! و یا بالعکس اگر امام حسن(ع) در کربلا به جای امام حسین(ع) بود، هرگز جنگی واقع نمی‌شود و مطلب به شکل مسالمت‌آمیز خاتمه می‌یافت؟! چنین مبنایی طبیعی است که اختلاف سیره‌های متفاوت و بعضا متضاد معصومین ما را نمی‌تواند به نحو کاملی تبیین کند، زیرا آن بزرگواران براساس تکلیف الهی و تحلیل عقلانی و مصلحت‌سنجی براساس اقتضای شرایط و علل و اسباب محیطی عمل می‌کردند نه براساس اقتضای طبع و روحیه ذاتی خودشان. بنابراین اختلاف سیره امام حسن(ع) و امام حسین(ع) به شرایط و مقتضیات زمان آنان برمی‌گردد که در زمان امام حسن(ع) یک‌جور ایجاب می‌کرد و در زمان امام حسین(ع) جور دیگری. یعنی اگر هر یک به جای دیگری در آن شرایط بود همان موضع را می‌گرفت.

مبنای حکمت، عزت و مصلحت

این مبنای الهی حکمت‌آمیز و عقلانی در شرایط و محیط‌های مختلف اجتماعی و سیاسی اختصاص به صلح امام حسن(ع) و یا جهاد و شهادت امام حسین(ع) ندارد، بلکه جمیع سیره معصومین(ع) را دربر می‌گیرد و حتی خود پیامبراکرم(ص) در سال‌های اول بعثت تا زمانی که در مکه بودند، و نیز ظاهرا تا سال دوم ورود به مدینه، سبک تعامل و روش‌شان در مقابل مشرکین، مسالمت‌آمیز است، و هرگز وارد تقابل خشن و قهرآمیز نشدند. هرچه از ناحیه مشرکین آزار و رنج و ناراحتی می‌بینند، و حتی بسیاری از مسلمین در زیر شکنجه به شهادت می‌رسند، و مسلمین اجازه می‌خواهند که با کفار و مشرکین وارد جنگ بشوند و می‌گویند،‌ دیگر بالاتر از این چیزی نیست که ما در هر حال به شهادت می‌رسیم، پیامبراکرم(ص) به آنان اجازه جهاد نمی‌دهد و حداکثر به آنان اجازه مهاجرت به حبشه و مدینه را می‌دهد. ولی وقتی حضرت از مکه خودشان مهاجرت می‌کند و به مدینه می‌روند، در آنجا آیه نازل می‌شود: «اذن للذین یقاتلون بانهم ظلموا و انّ الله علی نصرهم لقدیر» به کسانی که تحت ظلم و شکنجه قرار گرفته‌اند اجازه داده شد که با کفار و مشرکین حربی بجنگند و خدا بر نصرت آنان قطعا قادر است.(حج-39) بنابراین شرایط و اوضاع و احوال مدینهًْ‌النبی اقتضای دیگری دارد که در اینجا سیاست مسالمت‌آمیز با کفار حربی کنار گذاشته می‌شود و با اقتدار اسلامی و روحیه جهادی از کیان اسلام دفاع می‌شود.

اسلام، هم دین صلح است و هم دین جنگ

دوگانه جنگ و صلح که اسلام یا دین جنگ است یا دین صلح مبنای علمی و عقلانی ندارد، زیرا اگر دین صلح است، مسلمانان آخر باید آن روش را ادامه می‌دادند و می‌گفتند: اساسا جنگ در کار دین نیست. کار دین اساسا فقط دعوت است، تا هرجا که پیش رفت، رفت و هرجا هم که نرفت ما وارد جنگ نمی‌شویم. و اگر اسلام دین جنگ است و شمشیر، ‌پس چرا پیامبراکرم(ص) در سیزده سال مکه به هیچ وجه اجازه ندادند که مسلمین حتی از خودشان دفاع کنند، و دست به سلاح و شمشیر ببرند. بنابراین گزاره یا جنگ یا صلح در دین اسلام هیچ جایگاهی از منظر وحیانی و عقلانی ندارد، و لذا آنچه که با آموزه‌های وحیانی و عقلانی انطباق دارد این است که اسلام هم دین صلح است (صلح امام حسن(ع) و صلح حدیبیه و...) و هم دین جنگ (غزوات دفاعی پیامبر(ص)) در یک شرایطی نباید جنگید و در یک شرایطی دیگر باید جنگید. پیامبراکرم(ص) حتی در همان ده‌سال مدینه هم، در یک مواقعی یا مشرکین یا با یهود و نصاری می‌جنگد، و در یک مواقع دیگر حتی با مشرکین قرار داد صلح می‌بندد، همچنان که در حدیبیه با همین مشرکین مکه که «الدالخصام» پیغمبر(ص) بودند و از همه دشمن‌های پیغمبر(ص) سرسخت‌تر بودند، علی‌رغم تمایل تقریبا عموم اصحابش قرارداد صلح امضا کرد. باز هم در همین مدینه می‌بینیم پیامبر(ص) با یهودیان مدینه قرارداد عدم تعرض امضا می‌کند همین سیره را در دوره خلافت امام علی(ع) بعد از نصب پیامبر(ص) می‌بینیم که در یک‌جا می‌جنگد و در جای دیگر نمی‌جنگد و مدت 25 سال سکوت می‌کند.

جهاد در فقه شیعه

در دین اسلام گاهی جهاد ابتدائی است که شرط آن، این است که اذن امام معصوم یا شخصی که منصوب خاص امام معصوم باشد، رعایت شود، و گاهی جهاد دفاعی و آن زمانی است که حوزه یا بلاد اسلامی مورد تعرض دشمنان قرار گرفته، در اینجا بر عموم مسلمین اعم از زن و مرد واجب است که در این جهاد شرکت کنند و اذن امام یا منصوب امام در اینجا شرط نیست. نمونه زنده آن در این شرایط جنایات نسل‌کشی صهیونیست‌های وحشی در غزه است که بر هر مسلمانی واجب است که به دفاع از مسلمانان مظلوم فلسطین و غزه برخیزند و جهاد دفاعی انجام دهند.