راه‌های مصرف بهینه آب در بخش کشاورزی و شیوه‌های نوین کشت- بخش پایانی
همیاری کشاورزان برای مصرف بهینه آب با آمـوزش و حمایـت
تارا وحیدی
ارائه بهترین راهکارهای ارتقای فرهنگ مصرف صحیح و بهینه آب در بخش کشاورزی نیاز به زیربنایی فرهنگی صحیح و مطمئن و فرهنگ‌سازی در جامعه کشاورزی دارد که در این زمینه دو بخش دولتی و غیردولتی که همان کشاورزان و متخصصان این بخش را شامل می‌شوند، باید به وظایف خود آگاه و عمل کنند و در توسعه کشاورزی و به‌ویژه آب، ارتباط مستمر و هماهنگی داشته باشند. همان‌طور که در زمینه کشت و کار محصولات طرح‌های آمایش سرزمین صورت می‌گیرد باید در این بخش نیز آمایش ملی منابع آب و توازن منطقه تدوین و اجرا گردد که این امر بدون ترویج و آموزش و اطلاع‌رسانی به کشاورزان توسط دولت و وزارتخانه مربوطه بخش تحقیقات و آموزش امکان‌پذیر نیست. فرهنگ‌سازی در جهت صرفه‌جویی مصرف آب کشاورزی تنها توسط یک وزارتخانه یا ارگان دولتی امکان‌پذیر نیست و نیاز به یک عزم ملی و منسجم از طرف چندین دستگاه دولتی و غیردولتی دارد.
برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌های مدیریت مصرف آب در کشاورزی نیاز به یک امنیت اقتصادی ضمانت اجرایی عدالت در توزیع آب و موارد بی‌شمار دیگری دارد. راه دیگر کمک به فرهنگ‌سازی و ارتقای مصرف صحیح و بهینه آب اعمال طرح‌های تشویقی از طرف دستگاه‌های دولتی نظیر پرداخت یارانه‌های صحیح به طرح‌های مدرن و جدید آبیاری کشت محصولاتی که صرفاً نیاز به آبیاری غرقابی و پرمصرف ندارند و اصلاح تعرفه‌ها برای مشترکین پر صرف چه از نظر استحصال بی‌رویه آب‌های زیرزمینی و چه از نظر برداشت آب‌های سطحی است.
روش‌های اصلاح الگوی مصرف آب کشاورزی
از اساسی‌ترین روش‌های اصلاح الگوی مصرف در بخش کشاورزی میتوان به اجرای روش‌های به‌زراعی و به‌نژادی مانند اصلاح روش‌های کاشت، اجرای سیاست تغییر کاربری اراضی در الگوی کشت مبتنی بر مزیت نسبی، تلاش در جهت کاهش سطح کشت محصولات با مصرف بالای آب (مانند برنج) و اصلاح و توسعه کاشت گیاهان کم‌آب خواه اشاره کرد. علاوه‌بر این راهکارهای دیگری مانند توسعه کشت‌های گلخانه‌ای، اجرای سیستم‌های آبیاری تحت‌فشار و مهار آب‌های فصلی می‌تواند تا حد قابل‌توجهی بر بهبود الگوی مصرف آب در کشاورزی تأثیر مثبت داشته باشد.
حسن وحیدی، مهندس کشاورزی توضیح می‌دهد: «در بسیاری از مناطق کشور، روش آبیاری، آبیاری ثقلی یا غرقابی است که مزارع معمولاً به صورت نواری، کرتی، نشتی یا جوی و پشته آبیاری می‌شوند؛ اما آنچه اخیراً در برخی اراضی آبی تحت کشت محصولات صیفی و جالیز به چشم می‌خورد، استفاده کشاورزان از سیستم‌های آبیاری قطره‌ای به جای روش‌های مرسوم آبیاری است.» وی در ادامه می‌افزاید: «دانش فنی و فهم بالای کشاورزان و مجموعه امکانات، ظرفیت‌های بالقوه و محدودیت‌های آب آبیاری برای تغییر الگوی مصرف آب زراعی، موجب شده کشاورزان بدون اینکه توسط مروجین کشاورزی منطقه توصیه شده باشند، آگاهانه به طرف اصلاح الگوی مصرف آب در کشت محصولات بروند که نتایج بسیار مطلوبی نیز داشته است، چرا که در مزارعی که به طریق آبیاری تحت فشار و قطره‌ای آبیاری می‌شوند، علاوه‌بر کاهش حجم آب مصرفی و بهبود چشمگیر کیفیت و کمیت محصولات، هزینه‌های تولید نیز طبق گفته کشاورزان منطقه به میزان زیادی کاهش یافته است. به نظر می‌رسد ضرورت دارد این سیستم که درواقع یکی از راهکارهای عمده‌ای است که عملاً در زمین کشاورز انجام شده و نتایج خوبی نیز به همراه داشته است.» این مهندس کشاورزی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «توسعه این سیستم می‌تواند به ارتقای سطح خدمات زیربنایی در نقاط روستایی، کاهش هزینه‌های تولید محصولات زراعی و باغی، کاهش سهم هزینه آب، افزایش متوسط درآمد سالیانه بخش کشاورزی، بالا بردن سهم شهرستان در تولیدات محصولات زراعی و باغی، توسعه سطح زیر کشت باغ‌ها در مناطق شیب‌دار، تداوم توسعه و تولید پایدار در بخش کشاورزی منطقه و عدم کاهش سطح سفره آب زیرزمینی بینجامد.»
همیاری کشاورزان برای مصرف بهینه آب
صفدر نیازی شهرکی، معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی می‌گوید: «با توجه به اینکه ایران در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک واقع شده، لذا مهم‌ترین عامل و از طرفی تنگنا برای توسعه کشاورزی، ماده حیاتی آب است؛ بنابراین اتخاذ سیاست‌های بهینه کردن مصرف آب، ضمن کاهش میزان بهره‌برداری از منابع آبی باعث افزایش بهره‌وری آب در بخش کشاورزی میشود.»
وی می‌افزاید: «محدودیت منابع آب تجدیدشونده در سطح کشور و نیازهای روزافزون برای مصرف آب در بخش کشاورزی و سایر بخش‌ها، وزارت جهاد کشاورزی را در برنامه توسعه اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی کشور مکلف ساخته تا بهره‌وری آب کشاورزی را افزایش دهد، موضوع مهمی که رهبر معظم انقلاب نیز بارها به آن اشاره فرموده‌اند.»
معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی در ادامه می‌گوید: «با توجه به این ضرورت، معاونت آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی با استفاده از ظرفیت‌های شرکت‌های تولیدکننده و خدمات فنی و مهندسی داخل کشور و شرکت‌های دانش‌بنیان و با نگاهی به سند دانش‌بنیان امنیت غذایی کشور همواره ضمن اجرای فناوری‌های نوین برای بالا بردن میزان بهره‌وری آب و حفظ منابع پایه آب و خاک، درصدد است تا زیرساخت مناسبی برای افزایش تولید محصولات کشاورزی در راستای دستیابی به امنیت غذایی کشور را فراهم کند.» وی می‌افزاید: «اجرای طرح‌های مهمی مثل توسعه سامانه‌های نوین آبیاری، هوشمندسازی آبیاری، اجرای طرح‌های شبکه‌های آبیاری و زهکشی، انتقال آب با لوله، تجهیز و نوسازی اراضی و احیای قنوات از جمله پروژه‌هایی است که معاونت آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی در جهت مصرف بهینه آب در دست اقدام دارد.»
این مقام مسئول ادامه می‌دهد: «تجارب و شواهد جهانی نشان می‌دهد که دولت به‌تنهایی نمی‌تواند پرچمدار مدیریت این مایه حیات باشد و تلاش‌ها و اقدامات انجام شده برای یافتن راه‌حل و راهکار مناسب برای مدیریت بهینه سیستم‌های آبیاری، جملگی نشان‌دهنده این است که مدیریت بهینه سیستم‌ها و روش‌های آبیاری، تنها در گرو اتخاذ رویه‌ای کثرت‌گرا و مشارکتی خواهد بود؛ لذا با توجه به نقش بی‌بدیل آب باکیفیت در افزایش تولید محصولات کشاورزی و با عنایت به نام‌گذاری سال ۱۴۰۳ به عنوان «جهش تولید و مشارکت مردم» توسط مقام معظم رهبری، ضرورت مشارکت نهادهای غیردولتی، بخش خصوصی و سرمایه‌گذاران و بهره‌برداران در راستای مصرف بهینه آب غیرقابل انکار است.» وی می‌افزاید: «همچنین در حوزه ملی، همکاری با ذی‌نفعان و بهره‌برداران بخش کشاورزی و در بخش فرامرزی تعامل با کشورهای دوست و همسایه در راستای انتقال تجربیات و اطلاعات در حوزه آب و آبیاری موجبات دسترسی به منابع آب و استفاده بهینه از آن را فراهم می‌سازد.»
دلیل اصلی مصرف بالای آب در بخش كشاورزی
به‌راستی چرا در كشور ما میزان مصرف آب در بخش كشاورزی بیش از دیگر بخش‌ها و بالاتر از متوسط جهانی است؟
برخی كارشناسان، اقلیم و شرایط آب‌وهوایی ایران را مهم‌ترین دلیل بالا بودن مصرف آب در بخش كشاورزی می‌دانند؛ وجود بیابان‌های گسترده و دشت‌های كویری ناشی از واقع شدن ایران در منطقه خشک و نیمه‌خشک این كره خاكی، زمین آن را به زمینی تشنه و سیری‌ناپذیر تبدیل كرده است. وجود قنات‌های بسیار در برخی از استان‌های مركزی، شرقی و جنوب شرقی و دست‌نوشته‌ها در کتیبه‌های باستانی، خود از داستان خشكسالی دیرینه سرزمین‌مان حكایت دارد.
ارجمندی کارشناس محیط‌زیست با این استدلال كه اقلیم و میزان بارش در كشور ما با كشورهای اروپایی متفاوت است، مقایسه سرانه مصرف آب در بخش كشاورزی در ایران با كشورهای اروپایی را نادرست می‌داند.
وی در ادامه یادآور میشود: «كویرهای خشك و نیمه‌خشک ایران‌زمین، نیاز به آب فراوان دارند و حیات این دشت‌ها وابسته به آب است.
كشت به روش‌های سنتی نیز از مهم‌ترین عواملی است كه میزان مصرف آب را در این بخش به صورت چشمگیری افزایش داده است. شیوه‌های سنتی آبیاری چون کانال‌کشی‌های سنتی و رها کردن آب در زمین‌های كشاورزی خود موجب بالا بودن میزان مصرف آب در این حوزه است. نبود مدیریت درست و تجهیز نکردن بخش كشاورزی به تجهیزات روزآمد دنیا، سالیانه هزینه‌های زیادی را بر اقتصاد كشور تحمیل می‌کند؛ هزینه‌ای كه تنها بخشی از آن در مصرف آب نمود می‌یابد.
مشكلات استفاده از روش‌های نوین آبیاری در كشور را باید در دو بخش سخت‌افزاری (به‌کارگیری تجهیزات تازه) و نرم‌افزاری (آموزش) جست وجو كرد. در بخش سخت‌افزاری مسئولان هنوز تصمیم ندارند كه به‌صورت جدی فناوری‌های به‌روز آبیاری را در بیشتر مناطق كشور به كار گیرند و تنها در برخی از مناطق خاص با هزینه‌های هنگفت این روش‌ها را پیاده کرده‌اند.
ارائه آموزش‌های لازم در مورد مزایای به‌کارگیری فناوری‌های تازه آبیاری، به اندازه ورود تجهیزات مرتبط با آن به بخش كشاورزی اهمیت دارد. تا زمانی كه آموزش و آگاهی لازم در مورد مزایای استفاده از روش‌های نوین ارائه نشود، نمی‌توان طرح‌های ماشینی آبیاری را اجرائی كرد. مسئولان باید در این زمینه با استفاده از آموزش‌های لازم و ارائه کمک‌های مالی، استفاده از این روش‌ها را برای كشاورزان نهادینه كنند.»
وی با اشاره به کم‌توجهی وزارت كشاورزی در فرهنگ‌سازی در این زمینه می‌گوید: «از نظر فناوری در كشور مشكلی نداریم، ولی سرمایه‌گذاری برای پیاده کردن آن و همچنین آموزش در كشور باید صورت پذیرد.»
راهکارهای مؤثر در کاهش مصرف آب کشاورزی
با تغییر در شیوه آبیاری، منابع آب زیرزمینی را حفظ کنیم. توسعه کشاورزی از طریق گسترش سطح کشت آبی به جای افزایش تولید در واحد سطح از مهم‌ترین مشکلات کشاورزی کشور به شمار میرود و بازده پایین آبیاری در بخش کشاورزی به دلیل مشکلاتی از قبیل عدم آگاهی، ضعف دانش فنی مناسب، شیوه‌های سنتی کشت و زرع، عدم وجود شبکه‌های آبرسانی مناسب و نبود مدیریت مصرف آب، موجب اتلاف منابع آب در کشور میشود، به‌طوری که بازده مصرف آب در بخش کشاورزی به طور متوسط کمتر از 30 درصد است.
مریم فرخی، کارشناس کشاورزی به گزارشگر کیهان می‌گوید: «در آبیاری سنتی با از بین بردن پیچ‌وخم‌های کانال‌های انتقال آب و لایروبی نهرها و پاک کردن عوامل کند‌کننده سرعت، نظیر خار و خاشاک و علف‌های هرز و همچنین لایروبی شبکه آبرسانی میتوان تا حدی از هدررفتن آب در هنگام آبیاری جلوگیری کرد. اما راه‌حل اساسی برای کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی و حفظ منابع آب زیرزمینی استفاده از روش‌های نوین آبیاری است. در شیوه‌های جدید آبیاری که به آبیاری تحت‌فشار معروف شده است، میتوان هم از آب‌های سطحی مانند آب رودخانه استفاده کرد و هم زمین را با آب چاه‌ها آبیاری کرد.»
این کارشناس کشاورزی در تکمیل صحبت‌هایش می‌افزاید: «دو نوع آبیاری تحت فشار از سایر روش‌ها متداول‌‌تر است که عبارت‌اند از: آبیاری قطره‌ای و آبیاری بارانی. در هر دو روش آبیاری تحت فشار، آب به‌وسیله پمپ به لوله‌هایی که تا پای گیاه کشیده شده است، میرود و در مسیر لوله، گیاهان آبیاری می‌شوند. در آبیاری قطره‌ای، آب در مسیر لوله به‌وسیله قطره‌‌چکان‌هایی پای درخت یا بوته ریخته میشود. در این نوع آبیاری هدررفت آب فقط 10 درصد است و بازده آبیاری به 90 درصد می‌رسد.
در آبیاری بارانی، آبیاری با آب‌‌پاش‌هایی که آب را به شکل قطرات باران در می‌آورد انجام میشود که در مسیر لوله‌ها، قرار دارند. بازدهی این نوع آبیاری حدود 70 درصد است. با جایگزین کردن روش‌های نوین آبیاری به جای روش‌های سنتی در حفظ منابع آب زیرزمینی بکوشیم و اجازه دهیم آیندگان نیز از این گنجینه‌ها بهره‌مند شوند.»