گرمازدگی و راهکارهای پیشگیری و درمان- بخش نخست
نفس‌های تفتیده تابستان و پناه به خنکای سایه‌ها
تارا وحیدی
تعریف پزشکی از گرمازدگی، درجه حرارت بالای 40 درجه بدن است که با عوارض مربوط به سیستم عصبی مرکزی پس از قرار گرفتن در معرض دماهای بالا همراه است.
گرمازدگی در اثر نرسیدن آب کافی به بدن در گرمای بالا، منجر به نقص در سیستم کنترل درجه حرارت بدن می‌شود. علائم شایع گرمازدگی شامل حالت تهوع، تشنج، گیجی، گمراهی و گاهی اوقات از دست دادن هوشیاری یا کما است.
گرمازدگی جدی‌ترین شکل آسیب گرمایی است و با اینکه در اکثر موارد، عارضه خفیفی به شمار می‌رود، اما عدم رسیدگی به آن می‌تواند حتی موجب مرگ شود. گرمازدگی شدید می‌تواند باعث آسیب جدی به مغز و سایر اندام‌های داخلی شود. این مسئله عمدتاً افراد بالای 50 سال را تحت تأثیر قرار می‌دهد، اما این امر در فصول گرم و در فضای باز، ورزشکاران جوان را نیز بی‌نصیب نخواهد گذاشت. دانستن علائم گرمازدگی و روش‌های کنترل آن، به مهار این عارضه در فصل تابستان کمک شایان می‌کند.
علائم سکته گرمایی
مجید شجاعی، متخصص طب اورژانس توضیح می‌دهد: «در مرحله استرس گرمایی فرد علائمی مانند سرگیجه، ضعف، حالت تهوع، تشنگی و سردرد را احساس می‌کند، مرحله خستگی گرمایی نیز با علائمی نظیر عرق کردن شدید، خستگی، قرمز شدن پوست، گرگرفتگی یا اسپاسم عضلات به همراه درد، سردرد یا سرگیجه خفیف و حالت تهوع همراه است.»
این پزشک برای پیشگیری از بروز گرمازدگی در ایام گرم تابستان به هموطنان توصیه می‌کند: «نوشیدن مقدار زیاد مایعات، تغییر رژیم غذایی، محافظت از آفتاب و نور مستقیم خورشید، ورزش و فعالیت بدنی منطقی، استفاده از لباس‌های خنک و گشاد را در ایام تابستان جدی بگیرید.»
علامت بارز گرمازدگی، درجه حرارت بالاتر از 40 درجه بدن است، اما غش کردن می‌تواند اولین نشانه مهم در هنگام رخداد گرمازدگی باشد. علائم دیگر شامل موارد زیر باشد:
سردرد تپنده، سرگیجه و سبکی سر، عدم تعریق علی‌رغم گرما، پوست قرمز، گرم و خشک، ضعف یا گرفتگی عضلات، تهوع و استفراغ، ضربان قلب سریع که ممکن است قوی یا ضعیف باشد، تنفس سریع و کم‌عمق، تغییرات رفتاری مانند گیجی، تشنج، بیهوشی و عدم هوشیاری.
کمک‌های اولیه
اگر مشکوک هستید که شخصی دچار گرمازدگی شده حتماً با اورژانس تماس بگیرید و یا فرد را به بیمارستان منتقل کنید. هرگونه تأخیر در رسیدن کمک پزشکی می‌تواند کشنده باشد.
رضا نیکان، امدادگر ضمن بیان مطالب بالا برایمان تبیین می‌کند: «درحالی‌که منتظر رسیدن امدادگران هستید، کمک‌های اولیه را شروع کنید. فرد را به یک محیط با تهویه مطبوع یا حداقل یک منطقه خنک و سایه‌دار منتقل کنید و لباس‌هایش را سبک کنید.
در صورت امکان، درجه حرارت بدن فرد را گرفته و کمک‌های اولیه را برای خنک کردن بدن تا رسیدن به دمای 37 تا 38 آغاز کنید. اگر هم دماسنج در دسترس نیست، اصلا در شروع کمک‌های اولیه تاخیر نیندازید.»
وی در ادامه می‌افزاید: «درحالی‌که پوست او را با آب اسفنج یا شلنگ باغ خیس می‌کنید، با پارچه هوای اطراف او را بچرخانید تا تهویه ایجاد شود. بسته‌های یخ را به زیر بغل، کشاله ران، گردن و کمر بیمار بمالید. ازآنجاکه این مناطق غنی از رگ‌های خونی نزدیک به پوست است، خنک کردن آنها باعث کاهش دمای بدن می‌شود. بیمار را در زیر دوش قرار دهید و یا در وان آب‌خنک غوطه‌ور کنید.
برای بیماران مسن، کودکان خردسال، بیماران مبتلا به بیماری مزمن یا کسی که گرمازدگی بدون ورزش شدید برای او اتفاق افتاده است از یخ استفاده نکنید. انجام این کار می‌تواند خطرناک باشد. سعی کنید بدن فرد را با آب و تهویه هوا خنک کنید.»
عوامل خطر
گرمازدگی به احتمال زیاد و در بیشتر مواقع در افراد مسن که در آپارتمان یا خانه‌هایی زندگی می‌کنند که تهویه هوای خوبی ندارد، رخ می‌دهد. سایر گروه‌های پرخطر شامل افراد در هر سنی هستند که به اندازه کافی آب نمی‌نوشند و یا بیماری‌های مزمن دارند.
گرمازدگی به‌شدت با دمای هوا مرتبط است. میزان گرمایی را که شما احساس می‌کنید اگر بالا باشد، ابتدای هشدار گرمازدگی است. رطوبت نسبی 60 درصد یا بیشتر باعث تبخیر عرق می‌شود که مانع توانایی بدن در خنک کردن خودش می‌شود. با بالا رفتن شاخص گرما، خطر بیماری مربوط به گرما به طرز چشمگیری افزایش می‌یابد، بنابراین توجه به شاخص گرمای گزارش شده مخصوصاً در موج‌های گرما و همچنین به‌خاطر سپردن اینکه در معرض آفتاب کامل بودن می‌تواند شاخص گرمای گزارش شده را 15 درجه افزایش دهد، مهم است.
اگر در یک منطقه شهری زندگی می‌کنید، به‌خصوص اگر شرایط جوی راکد و کیفیت هوای نامناسبی داشته باشید، ممکن است مستعد ابتلا به گرمازدگی در طول یک موج گرمای طولانی‌مدت باشید. در آنچه تحت عنوان اثر جزیره گرمایی شناخته می‌شود، آسفالت و بتن گرما را در روز ذخیره می‌کند و فقط به‌تدریج آن را در شب آزاد می‌کند و در نتیجه درجه حرارت شب بالاتر می‌رود.
عوامل مرتبط
دکتر منصور افسری، پزشک عمومی سه عامل سن، شرایط سلامتی و داروها را به‌عنوان عوامل مرتبط با بیماری‌های مربوط به گرما معرفی کرده و توضیح می‌دهد: «نوزادان و کودکان تا 4 سال و بزرگسالان بالای 65 سال آسیب‌پذیرتر هستند، زیرا نسبت به افراد دیگر با سرعت کمتری دمایشان تنظیم می‌شود.»
وی توصیه اکید دارد: «هرگز نوزادان و کودکان را در ماشین رها نکنید که این کار در ایام گرم سال بسیار خطرناک است.»
این پزشک درباره شرایط سلامتی توضیح می‌دهد: «موارد شامل بیماری‌های قلبی، ریوی یا کلیوی، چاقی یا کمبود وزن، فشار خون بالا، دیابت، بیماری روانی، آفتاب‌سوختگی و هر بیماری که باعث تب می‌شود.»
وی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «داروها شامل داروهای آنتی‌هیستامین، قرص‌های رژیمی، آرام‌بخش، محرک‌ها، داروهای تشنج (ضدتشنج)، داروهای فشارخون و قلب مانند بتابلاکرها و تنگ‌کننده‌های عروق و داروهای بیماری‌های روانی مانند داروهای ضدافسردگی و داروهای ضد روان‌پریشی است. داروهای غیرقانونی مانند متامفتامین نیز با افزایش خطر گرمازدگی همراه‌اند.
بر اساس مطالعه اخیر ارائه شده در نشست سالانه انجمن غدد درون‌ریز، افراد مبتلا به دیابت که در معرض خطر مراجعه به اورژانس، بستری شدن در بیمارستان و مرگ ناشی از بیماری‌های مرتبط با گرما هستند، ممکن است خطر ابتلا به گرمازدگی را در هنگام امواج گرما دست‌کم بگیرند.
حتماً با پزشک خود مشورت کنید تا ببینید آیا شرایط سلامتی و داروها احتمالاً بر توانایی شما در کنار آمدن با گرما و رطوبت شدید تأثیر می‌گذارد یا خیر؟»
پیشگیری
وقتی گرمای هوا زیاد است، بهتر است در یک محیط با تهویه مطبوع قرار بگیرید. اگر مجبورید که به بیرون از منزل بروید، با انجام این مراحل می‌توانید از گرمازدگی جلوگیری کنید:
لباس‌های سبک، روشن، گشاد و کلاه لبه گشاد بپوشید. از ضدآفتاب با ضریب محافظت (SPF) 30 یا بیشتر استفاده کنید. مایعات اضافی بنوشید. برای جلوگیری از کمبود آب بدن، به طور کلی توصیه می‌شود روزانه حداقل هشت لیوان آب، آب میوه یا آب سبزیجات بنوشید. از آنجا که بیماری‌های مرتبط با گرما نیز می‌توانند از کاهش نمک ناشی شوند، توصیه می‌شود در دوره‌های گرما و رطوبت شدید یک نوشیدنی ورزشی غنی از الکترولیت مثل آب هندوانه، لیموترش و مرکبات، آب نارگیل را در کنار آب بنوشید.
گرمازدگی شرایطی است که علائم آن شامل تعریق شدید و ضربان قلب سریع و در نتیجه گرم شدن بیش از حد بدن است. این حالت یکی از سه سندرم مربوط به گرماست. در حقیقت گرمازدگی خفیف‌ترین و گرما گرفتگی (گرفتگی عضلات بر اثر گرما) شدیدترین آن است.
علل گرمازدگی شامل قرار گرفتن در معرض دمای بالا، به‌ویژه هنگامی که با رطوبت زیاد و فعالیت بدنی شدید همراه باشد. در صورت عدم دریافت درمان سریع، گرمازدگی می‌تواند به سکته قلبی منجر شود. خوشبختانه در بسیاری از موارد گرمازدگی قابل پیشگیری است.
نجات فرد گرمازده
ثابت شده است که حمام آب سرد یا یخ مؤثرترین روش برای کاهش سریع دمای بدن است. هرچه سریع‌تر این اتفاق بیفتد، خطر مرگ و آسیب به ارگان‌های بدن کاهش می‌یابد.
اگر دمای بدن در محدوده گرما گرفتگی نیست و حمام آب سرد در دسترس نباشد، کارکنان مراقبت‌های بهداشتی ممکن است دمای بدن را با استفاده از روش تبخیر کاهش دهند. درحالی‌که هوای گرم در حال وزش به سمت فرد است، آب‌خنک روی بدنش می‌ریزند تا بر اثر تبخیر آن پوست خنک شود.
روش دیگر این است که فرد را در یک پتو خنک‌کننده مخصوص بپیچند و کیسه‌های یخ را در کشاله ران، گردن، پشت و زیر بغل قرار دهند تا درجه حرارت پایین بیاید.
اگر روش‌های درمانی برای کاهش دما باعث لرز شود. پزشک داروی شل‌کننده عضله مانند بنزودیازپین تجویز می‌کند، زیرا لرز، دمای بدن را افزایش داده و درمان را بی‌اثر می‌کند. ورود به یک ساختمان با تهویه مطبوع بهترین راه است، اما حداقل یک مکان سایه‌دار پیدا کنید یا در مقابل پنکه بنشینید. به پشت بخوابید و پاهای خود را بالاتر از سطح قلب قرار دهید.
آب یا نوشیدنی‌های ورزشی بهترین انتخاب هستند
در صورت امکان دوش آب سرد بگیرید، در وان حاوی آب سرد بنشینید یا حوله آغشته به آب‌خنک را روی پوست خود قرار دهید. اگر در فضای باز هستید، غوطه‌ور شدن در یک برکه یا جریان آب خنک می‌تواند به کاهش درجه حرارت کمک کند.
اطمینان حاصل کنید که لباستان سبک و گشاد است.
برای درمان و کاهش علائم گرمازدگی می‌توانید به توصیه‌های دکتر طب سنتی نیز عمل کنید. این گروه از پزشکان معمولاً از داروهای گیاهی برای درمان بهره می‌برند. از روش‌های پیشگیری و درمان سنتی گرمازدگی می‌توان به مصرف مواد زیر اشاره کرد:
هندوانه میوه‌ای است که می‌تواند آب ازدست‌رفته بدن را به‌خوبی تأمین کند. این میوه ادرارآور بوده و به‌ویژه بخش‌های سفیدتر آن در دفع مواد زائد و حرارت بدن بسیار مؤثر است. دانه‌های ماش به عنوان یک ادرارآور خفیف شناخته می‌شوند. این دانه‌ها را در آب جوش خیس کنید و سپس آن را بنوشید.
نوشیدنی‌های حاوی الکترولیت بسیار مؤثرند. در هوای گرم بدن مقدار بسیار زیادی از آب و املاح خود را به دلیل تعریق بالا از دست می‌دهد. برای درمان این بیماری آب زیاد، آب نارگیل و آب‌های حاوی املاح (مثل نمک‌های پتاسیم، سدیم و کلر) مفید است و به برقراری تعادل بدن کمک می‌کند. برای تأمین الکترولیت مقداری از سرکه سیب را در آب بریزید و بنوشید. استفاده از روغن‌های گیاهی را مدنظر قرار دهید. اگر در هوای گرم حضور داشته‌اید و گرمازده شده‌اید ممکن است پوست‌تان نیز آسیب دیده باشد. برای رفع آفتاب‌سوختگی می‌توانید از ترکیب روغن چای، زیتون و نارگیل بهره ببرید. این روغن‌ها از بروز تاول جلوگیری می‌کنند و تأثیر خوبی در لایه‌برداری پوست دارند.
مصرف غذاهای سبک و زودهضم مثل آش و آب‌دوغ‌خیار، حمام کردن و پوشیدن لباس‌های سبک و روشن از جمله راهکارهای تجربی در پیشگیری از گرمازدگی هستند.