ایام فراغت دانش‌آموزان و طریق ه بهره‌برداری از آن-بخش دوم
غنی‌سازی اوقات فراغت با توجه به علایق دانش‌آموز و نیازهای آینـده
کارشناسان اجتماعی تأیید کرده‌اند که اگر برای اوقات فراغت برنامه‌ریزی مناسبی صورت گیرد بسیاری از ناهنجاری‌هایی که ممکن است در آینده گریبان‌گیر فرد شود از بین می‌رود. وقتی دانش‌آموز در اثر نداشتن برنامه برای اوقات فراغت مناسب دچار بلاتکلیفی شود و به این فرآیند عادت کند که در هنگام آزاد بودن وقتش به هر آنچه که در مقابل راهش قرار می‌گیرد واکنش مثبت نشان دهد، این طرز فکر مقدمه‌ای می‌شود برای شروع بسیاری از بزهکاری‌ها و کارهای ناشایست اخلاقی در آینده.
آمارها نشان می‌دهد که میزان بزهکاری در بین دانش‌آموزانی که هیچ اوقات فراغت برنامه‌ریزی‌شده‌ای در فصل تابستان نداشته‌اند، افزایش می‌یابد. در طول تاریخ، اغلب افرادی که چیزی را کشف و یا اختراع کرده‌اند در اوقات فراغت خود به نتایج ارزشمندی رسیده‌اند و در مقابل اکثر افرادی که دچار اعتیاد و منکرات اخلاقی می‌شوند هیچ‌وقت در زندگی‌شان اوقات فراغت برنامه‌ریزی‌شده‌ای نداشته‌اند.
برنامه فشرده برای فراغت تابستانی ممنوع!
دکتر امیررضا اصنافی، استادیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به این نکته که حضور در کتابخانه‌های عمومی و فراگیری فن و مهارت خاصی در تابستان از جمله فعالیت‌های مثمرثمر است، می‌افزاید: «متأسفانه برخی خانواده‌ها قبل از اینکه به تابستان به معنای اوقات فراغت دانش‌آموزان توجه کنند، اضطراب سال تحصیلی آینده و موفقیت تحصیلی سال بالاتر فرزندشان را تجربه می‌کنند و حاضرند با خرج مبالغ قابل‌توجهی و کلاس‌های حضوری فرزندشان را از تابستان برای سال آینده تحصیلی آماده کنند. درحالی‌که چنین مسئله‌ای نه‌تنها برای خود دانش‌آموز کسالت‌بار است و مفید نیست و در طی سال تحصیلی جدید ذوقی برای فراگیری مطالب جدید ندارد، بلکه ممکن است برای دانش‌آموزانی که آماده فراگیری دروس جدید هستند، ایجاد مزاحمت کند؛ ازاین‌رو این دسته از دانش‌آموزان در ایام سال تحصیلی، کاری جز اتلاف وقت خود و سایر دانش‌آموزان ندارند.
بدیهی است تابستان یعنی استفاده بهینه از اوقات فراغت، نه اینکه در تابستان دانش‌آموزان تمام‌وقت خود را در بازی بگذارند و از زمان خود استفاده بهینه‌ای نکنند و نه اینکه سرتاسر تابستان را صرف حضور در کلاس‌های مختلف کنند که متوجه اوقات فراغت و تابستان که شیرین‌ترین ایام برای دانش‌آموزان است نشوند. اساساً دانش‌آموز باید تعطیلات را لمس کند و بفهمد و بعد از آخرین امتحان، لذت تعطیلی را که دیگر کلاس و مدرسه ندارم را درک کند. بی‌تردید والدین باید به دانش‌آموزان اجازه دهند ذهن خود را در روزهای بعد از مدرسه خالی کنند. آزادسازی ذهن می‌تواند در دو سه هفته بعد از پایان آخرین امتحان اتفاق بیفتد تا بعد از استراحت لازم و تخلیه انرژی و کاهش فشارهای ناشی از خستگی امتحانات درسی ذهن آماده‌ای پیدا کند. در این زمان والدین می‌توانند با زمان‌بندی منطقی و مشاوره با فرزندان هدف از حضور در کلاس‌های آموزشی تابستانی را مدنظر قرار دهند و به دانش‌آموز اختیار و اجازه انتخاب کلاس‌های مدنظرشان را بدهند نه اینکه این کلاس‌ها بر اساس علایق و اجباری باشد که والدین بر فرزندشان تحمیل می‌کنند.»
وی در ادامه می‌گوید: «اجبارِ دانش‌آموز برای پر کردن اوقات فراغت علی‌رغم میل باطنی نه‌تنها موجب رشد و شکوفایی استعدادهای دانش‌آموز نمی‌شود، بلکه موجب ازبین‌رفتن خلاقیت آنها می‌شود و در درازمدت به روحیه و استعداد دانش‌آموز آسیب می‌زند. متأسفانه برخی از والدین با اصرار بر حضور فرزندانشان در تابستان در کلاس‌های درسی فقط دانش‌آموزی تستی تربیت می‌کنند که استعدادی جز تست زدن ندارد و تمام فکر این دانش‌آموز معطوف کنکور است. یقیناً والدین آگاه درصدد هستند تابستان را زمانی برای افزایش ارزش‌افزوده داشته‌های فرزندانشان تبدیل کنند تا در فصل تابستان دانش‌آموز موفق به فراگیری هنر خاص یا کارهای فنی شوند که در آینده بتوانند از آن بهره‌مند شوند. بی‌تردید فراگرفتن یک فن و مهارت در تابستان خوب است به شرطی که والدین در کنار فراگیری فن و مهارت برای عدم فراموشی مطالعه و علم‌آموزی بهتر است کتابخانه‌ها را فراموش نکنند. استفاده بهینه از ظرفیت‌های کتابخانه‌ها در فصل تابستان از مهم‌ترین مسائلی است که خانواده‌ها باید بدان توجه کنند چرا که چنین اوقات فراغتی یک‌بار تکرار می‌شود و انرژی‌های فراوان کودکی، نوجوانی و جوانی برای مطالعه‌های غیردرسی و فراگرفتن مطالب ارزشی، اخلاقی و علمی کمتر تکرار می‌شود.»
وی در پایان صحبت‌هایش می‌گوید: «والدین و مربیان آموزشی باید به این مسئله واقف باشند که ذهن دانش‌آموز در تابستان برای کسب اطلاعات تازه باید خالی گذاشته شود. مفهومی در فیزیک و علم اطلاعات وجود دارد که مفهوم مشترکی است که آنتروپی و مگاآنتروپی نامیده می‌شود؛ یعنی شما باید زمانی ذهنتان کاملاً خالی از اطلاعات شود و دوباره ذهن نیازمند اطلاعات شود در این زمان است که معلم می‌تواند اطلاعات را به شکل بهتری به دانش‌آموزان منتقل کند؛ بنابراین به نظر می‌رسد برگزاری کلاس‌های سال آینده در مدارس در تابستان نتواند بحث خلأ اطلاعاتی را به طور کامل پوشش دهد هر چند ما نمی‌گوییم دانش‌آموز با ذهن خالی سر کلاس جدید بیاید، بلکه این کار را می‌تواند در دو هفته با پایان تعطیلات تابستانی زمانی که کتاب‌های درسی‌اش را خریداری می‌کند، انجام دهد. بهترین کار برای دانش‌آموزان در تابستان باز کردن ذهن و حضور در طبیعت و لذت بردن از آن است درس گرفتن از پدیده‌های اطراف، گردش علمی و مطالعه کتاب‌ها غیردرسی در طول تعطیلات ذهن را باز کند از طبیعت لذت ببرد از پدیده‌های اطراف درس بگیرد. نباید تصور کنیم دانش‌آموز بانک است و سپرده‌ای به او بدهیم تا همان سپرده را به ما بازگرداند مهم این است که اطلاعاتی به‌روز و کارآمد داشته باشد تا به نحو بهینه از آن استفاده کند.»
ارتقای سطح کیفی آموزش‌های مهارتی و معرفتی
اکبر رحمتی، مدیر سازمان دانش‌آموزی استان اصفهان، با اشاره به اجرای طرح تابستانی «هفت‌سنگ»، اظهار می‌کند: «پایگاه‌های اوقات فراغت سازمان دانش‌آموزی موسوم به هفت‌سنگ و به معنای هیجان، فکر، تلاش، سلامتی، نشاط و گردشگری با هدف ارتقای سطح کیفی آموزش‌های مهارتی و معرفتی، تربیت اجتماعی و سیاسی، آشنایی با آثار فرهنگی و محیط‌زیست توأم با ایجاد شادابی و نشاط در مدارس راه‌اندازی می‌شود.»
وی می‌افزاید: «اوقات فراغت از دو جنبه فردی و اجتماعی مورد توجه قرار دارد و در ابعاد فردی آن می‌توان به کسب مهارت‌های زندگی، سلامت جسمانی، سلامت روح و روان، توانمندسازی، شکوفایی استعداد فردی، خودسازی و جامعه‌پردازی اشاره کرد.»
مدیر سازمان دانش‌آموزی استان اصفهان تصریح می‌کند: «مهم‌ترین کارکرد اجتماعی اوقات فراغت، تمرین اجتماعی زیستن و توجه دادن شرکت‌کنندگان به مقوله‌های مهم زندگی اجتماعی از جمله قانونمداری، نظم، مشارکت، توسعه فرهنگی، صیانت از خانواده، افزایش سرمایه اجتماعی، اعتماد فردی و نهادی است.»
وی ادامه می‌دهد: «برنامه‌ها و فعالیت‌های پیش‌بینی‌شده با موضوعات مختلف و در قالب کارگاه‌های تشکیلاتی، کارگاه‌های خبرنویسی، گزارش‌نویسی، عکاسی، فن بیان برای دانش‌آموزان، مهارتی، معرفتی، فضای مجازی و سفرهای تربیتی، به‌صورت حضوری و مجازی برگزار می‌شود.»
فعالیت‌های اختیاری و داوطلبانه در تابستان
نبی‌الله حبیبی، اهل شیراز و ساکن نخل تقی از توابع بوشهر در این زمینه به گزارشگر کیهان می‌گوید: «پسرم را برای تابستان می‌خواهم کلاس فوتبال بگذارم، اما متأسفانه در این منطقه مدرسه فوتبال وجود ندارد و باید در شیراز ثبت‌نامش کنم. تابستان فرصتی بسیار خوب جهت یادگیری یک‌رشته ورزشی است و امکان بالفعل کردن استعدادهای ورزشی کودکان در آینده وجود دارد.»
محمدتقی داستانی، عضو هیئت‌مدیره انجمن اوقات فراغت ایران با بیان اینکه برای اوقات فراغت بزرگسالان و افراد خانواده کمتر برنامه‌ریزی شده است، اظهار می‌دارد: «بیشتر برنامه‌ریزی‌های اوقات فراغت، با تمرکز بر تابستان و تنها برای رده سنی کودکان و نوجوانان طراحی شده است؛ درحالی‌که برای اوقات فراغت قشر جوان، میانسال و سالخورده و با رویکرد خانوادگی، کمتر اقدامی صورت می‌گیرد.»
وی با بیان اینکه اوقات فراغت موضوعی مخصوص برای فصل تابستان نیست، می‌افزاید: «اوقات فراغت باید برای سراسر ایام سال تنظیم و برنامه‌ریزی شود و صرف اینکه برای دو‌ماهه میانی تابستان برنامه‌های فشرده برای دانش‌آموزان صورت بگیرد، به این معنا نیست که ما برای اوقات فراغت جامعه برنامه‌ریزی داشته‌ایم.»
عضو هیئت‌مدیره انجمن اوقات فراغت ایران با اشاره به اینکه دانش‌آموزان در ایام فراغت می‌توانند به کارهایی که علاقه و اشتیاق دارند، بپردازند؛ چراکه آزادی عمل دارند، تصریح می‌کند: «در اوقات فراغت، حس و حال خوب در جریان است و به همین جهت می‌توان در این زمان به‌ویژه، آموزش‌های تدارک دیده شده را با اثربخشی بسیار بیشتری منتقل کرد.»
وی ادامه می‌دهد: «به‌طور کلی فعالیت‌های جاری در اوقات فراغت اعم از آموزش، بازی، سفر، پرداختن به مدیا، همگی اختیاری و داوطلبانه صورت می‌گیرند؛ بنابراین، مملو از میل و اشتیاق هستند و بیشترین کارایی و خروجی مؤثر را خواهند داشت.»
داستانی با بیان اینکه اوقات فراغت مقوله‌ای اجتماعی و نیازمند کار کارشناسی جدی است، توضیح می‌دهد: «بدون درک نیازهای جدید اجتماعی و نگرش نو، برنامه‌ریزی مؤثر در این حوزه امکان‌پذیر نخواهد بود.»
وی آموزش مهارت‌های کاربردی را از دیگر برنامه‌های مهم اوقات فراغت برای کسب توانمندی اجتماعی و اقتصادی برای دانش‌آموزان دانسته و اضافه می‌کند: «اگر در دوره‌های هنری، برای نمونه، آموزش مهارت‌های گرافیکی و تولید محتوای رسانه‌ای به‌ویژه کاربردی به نوجوانان آموزش داده شود، دانش‌آموزان با کسب این مهارت‌ها می‌توانند بسیار زودتر با ورود به فعالیت‌های اقتصادی به درآمدزایی دست یابند و بار مالی خود را از دوش خانواده بردارند.»
عضو هیئت‌مدیره انجمن اوقات فراغت ایران اظهار می‌دارد: «بخش قابل‌توجهی از وقت روزانه افراد صرف شبکه‌های اجتماعی، تماشای فیلم و سریال با اقسام تولیدات رسانه‌ای می‌شود؛ بنابراین برنامه‌ریزی و مدیریت اوقات فراغت در قبال موضوع رسانه، باید بیش از گذشته موردتوجه قرار بگیرد.»
وی می‌افزاید: «در حال حاضر، بازی‌هایی از جنس آفلاین و غیردیجیتالی از جمله بازی‌های اتاق فرار، بازی‌های رومیزی و بازی‌های هویت مخفی، توانسته‌اند قشر بزرگی از مخاطبان جوان و خانواده‌ها را به سمت خود جلب کند. بازی، عنصرِ بسیار مهم اوقات فراغت و اعتقاد بر این است که بازی فقط بازی نیست.»
داستانی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «در گذشته تصور برخی افراد از گذراندن اوقات فراغت، رفتن به شهربازی، مسافرت و حضور در پارک‌ها و بوستان‌ها بود، اما امروزه با ایجاد مجموعه‌های سرگرمی جدید و وجود امکانات نو در آنها، با کمترین هزینه و با برنامه‌ریزی کوتاه‌مدت و حتی در یک تصمیم آنی، افراد می‌توانند یک‌زمان فراغت جذاب و پرهیجان را تجربه کنند.»
وی خاطرنشان می‌کند: «انجمن اوقات فراغت ایران در سال ۹۲ به‌عنوان یک سازمان مردم‌نهاد، در وزارت کشور و در سطح ملی به ثبت رسید و در سال ۹۶ در استان اصفهان به عنوان سمن تخصصی اوقات فراغت، از اداره کل امور فرهنگی و اجتماعی استانداری، پروانه فعالیت دریافت کرد.»
نکات مهم در برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت دانش‌آموزان
زمانی که برای فعالیت‌های آموزشی فرزندتان در تابستان مدنظر دارید، باید باانرژی، توانایی ذهنی و سن او همخوانی داشته باشد. فعالیت‌های تابستانی را از بین علایق و استعدادهای فرزندتان انتخاب کنید نه لزوماً چیزی که فکر می‌کنید برای او خوب است. در برخی از فعالیت‌های هنری، ورزشی یا کتاب‌خوانی با فرزندتان همراهی کنید تا علاوه‌بر استفاده مناسب از اوقات فراغت ارتباط بین شما نیز تقویت شود. با درنظرگرفتن سن فرزندتان، بین فعالیت‌های تابستانی، یک‌سری فعالیت‌های خاص را برای جدا شدن و ارتباط او با همسالانش در نظر داشته باشید تا روابط اجتماعی مستحکم‌تری بسازد و خارج از فضای درس و مدرسه آنها را تمرین کند. برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت دانش‌آموزان در تابستان نباید فقط مختص به کارهای در منزل، کلاس‌ها و آموزش‌های آنلاین باشد. تابستان فرصت بسیار خوبی برای افزایش فعالیت فیزیکی و تقویت مهارت‌های اجتماعی دانش‌آموزان است. بعد از اینکه برنامه‌ریزی تابستانی را انجام دادید، همه چیز را به حال خود رها نکنید؛ بلکه طی ۳ ماه تابستان روند طی کردن این برنامه‌ها و میزان اثرگذاری و نتایج آن را بررسی کنید تا باعث آسیب به فرزندتان نشود. برنامه‌های تابستانی دانش‌آموزان خصوصاً اگر کنکوری نیستند، باید تنوع مناسبی داشته باشد. فقط ورزش کردن، فقط درس خواندن یا فقط کار هنری کردن، نسبت به وقتی که هر یک از این فعالیت‌ها به اندازه لازم در برنامه او گنجانده شوند آن‌قدرها برای دانش‌آموز مفید نیست. حال که بااهمیت برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت بیشتر آشنا شدیم، نوبت آن است تا به ارائه ایده‌هایی جذاب برای پر کردن این زمان‌ها بپردازیم.