راهکارهای جلوگیری از تنش در محیط‌های اجتماعی (پرسش و پاسخ)
پرسش:
براساس آموزه‌های وحیانی اسلام چگونه می‌توان در یک محیط اجتماعی که در آن خصلت‌های اخلاقی و شیوه رفتار افراد با یکدیگر متفاوت و بعضاً متضاد است، میزان اختلاف، تنش و پرخاشگری را به حداقل یا به صفر رساند؟
پاسخ:
اختلاف، لازمه طبیعی حیات انسان
ابتدا باید این پیش فرض را باور داشته باشیم که اختلاف میان افراد و جوامع انسانی در عالم تکوین و خلقت تکوینی آنها قرار داده شده وجعلناکم شعوباً و قبائل، و ما شما را از مردمان و قبایل مختلفی آفریدیم (حجرات-13) یا در آیه دیگر می‌فرماید: «ومن ایاته اختلاف السنتکم والوانکم» از نشانه‌های خداوند آن است که شما رنگ پوست‌های مختلف و زبان‌های گوناگونی دارید. (روم- 22) بنابراین اختلاف میان انبای بشر و مجتمعات انسانی امری طبیعی و تکوینی است. نکته کلیدی که پاسخ سؤال هم می‌باشد این است که چگونه و براساس چه راهکارهایی که آموزه‌های وحیانی اسلام به ما دستور داده، این اختلافات طبیعی به نحو صحیحی مدیریت شود تا منشأ تکامل و رشد و تعالی انسان گردد؟ که اگر این فرایند حاصل نگردد و اختلافات تبدیل به منازعه و تخاصم شود، در این شرایط دیگر رشد و تکاملی وجود نخواهد داشت، بلکه سیر انسان به سمت انحطاط، سقوط و قهقرا خواهد بود، ولا تنازعوا فتفشلوا و تذهب ریحکم» با یکدیگر نزاع نکنید که در پی آن سست و ناکارآمد می‌شوید و نیروهایتان تحلیل می‌رود. (انفال - 46)
راهکارهای اسلام برای مدیریت اختلافات
برای اینکه در تعاملات اجتماعی خود با دیگران چه در محیط خانه و محل کار، یا در محله و منطقه سکونت خود کمترین تنش و ناسازگاری را داشته باشیم و بتوانیم همواره آرامش محیط‌های اجتماعی خود را حفظ کنیم، آموزه‌های وحیانی اسلام راهبردهای کلانی را به ما توصیه کرده که در صورت انجام آنها می‌توانیم تا حد زیادی این فرایند را حاصل کنیم: در اینجا فقط به دو راهکار اهم ذیلاً می‌پردازیم:
1- تقویت روحیه مدارا و سازگاری
بعضی افراد در تعاملات اجتماعی خود با دیگران چه در محیط خانه و محل کار، یا در محله و منطقه سکونت با دیگران ناهمخوان و ناسازگارند و در محیط‌های اجتماعی همواره سعی می‌کنند خود را تافته‌ای جدا بافته از دیگران ببینند و عیب و ایرادهایی را به آنان روا داشته و خود را ناهماهنگ و ناهمگون جلوه می‌دهند، این روحیه خودبرترپنداری نسبت به دیگران نشانه نوعی غرور و خودخواهی و تکبر در روابط اجتماعی با مردم است که در آموزه‌های وحیانی اسلام به شدت از آن نهی شده است. اگر در دستورهای دینی ما به «حسن خلق» تأکید شده، یکی از مصداق‌های بارز آن «مدارا» است. همان‌گونه پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: امرنی ربی بمداراهًْ الناس کما امرنی باداء الفرائض» همان‌گونه که پروردگارم مرا به انجام اوجبات فرمان داده است به مدارا با مردم هم دستور داده است. (وسائل‌الشیعه، ج 8، ص 540) یا در روایت دیگر آن حضرت می‌فرماید: «مداراهًْ‌الناس نصف الایمان و الرفق بهم نصف العیش» نیمی از ایمان مدارای با مردم است و نیمی از زندگی، رفق و ملاطفت با مردم است.(همان) حتی خارج از قلمرو دین و آیین هم، آنان که خواستار یک زندگی آرامش‌بخش و دلنشین باشند، در سایه همزیستی مسالمت‌آمیز و رفق و نرمش با دیگران و رفتار نیکو و شایسته بهتر می‌توانند به اهداف مشترک خود برسند تا در سایه تعاملات ناسازگارانه و بهانه‌جویانه و عیبگیرانه و خودپسندانه!
مرزبندی مدارا با تولی و تبری
ما به همان اندازه که به مدارا و حسن خلق و حلم و معاشرت شایسته ماموریم، به تولی و تبری و مرزبندی مکتبی در دوستی‌ها و دشمنی‌ها و صف‌آرایی در برابر دشمنان و مقاومت بر سر مواضع اصولی و بی‌تفاوت نبودن در مقابل منکرات و اشرار موظف هستیم، و لذا مرزبندی این دو مسئله را باید مشخص کنیم. درست است که در مسائل اعتقادی نباید کوتاه آمد و ارزشها را نباید قربانی کرد و با دشمنان فکری و مرامی و سیاسی نباید کنار آمد، اما معاشرت با مردم در محیط‌های اجتماعی موضوع دیگری است. حتی در ارتباط با دشمنان هم بحث مدارا تأکید شده است. چرا که گاهی سبب جذب آنان می‌شود. بی‌آنکه از مبانی و اصول خود دست برداریم. امام صادق در تفسیر آیه «قولوا للناس حسنا» نقل شده که فرمود: با همه مردم چه مؤمن، چه مخالف (خودی و بیگانه). اما رفتار با مؤمنان همراه با چهره گشاده باشد،و اما با مخالفان گفتاری مداراتی باشد، تا آنان را هم به ایمان و خط فکری خویش جذب کنید، چرا که خیلی با کمترین از اینها می‌توان شر آنان را از خود و از برادران ایمانی بازداشت (بحارالانوار، ج 72، ص 401) علی(ع) می‌فرماید: رأس‌الحکمه مداراهًْ الناس، مدارا با مردم رأس حکمت است (غررالحکم، ج 4، ص 52).
2- سعه صدر و تقویت تحمل‌پذیری
تقویت سعه صدر و ظرفیت تحمل‌پذیری دیگران لازمه دست یافتن به یک زندگی توأم با آرامش و بدون تشنج است. حتی در مواردی هم که اختلاف سلیقه و دیدگاه و یا تفاوت در مشی و رفتار و روش وجود دارد، باز هم با وسعت نظر و مدارا می‌توان مانع بروز مشکلات و تنش‌ها شد. امام صادق(ع) می‌فرماید: سه خصلت از بزرگواری‌های دنیا و آخرت است: یکی آنکه از کسی که بر تو ستم کرده گذشت کنی. دیگر اینکه با کسی که از تو بریده پیوند برقرار کنی، و سوم اینکه اگر با تو به جهالت رفتار شد، حلم و خویشتند‌اری از خودنشان دهی (بحارالانوار، ج 72، ص 401) آری حلم و بردباری در برابر جهالت، عفو و گذشت در مقابل ستم و جفا، صله رحم با کسانی که قطع رابطه کرده‌اند و ادب و متانت و احترام در مقابل آنکه بی‌ادبی کرده است و خوبی و احسان در برابر بدیها و سوء عملکردهای دیگران، همه از نشانه‌های مدارا، سعه صدر، ظرفیت بالای تحمل‌پذیری و کرامت نفس و روح بلند است.