تنوع صنایع دستی و مهجوری آن در بین منابع درآمدی غیرنفتی-بخش دوم
اشتغال‌زایی با تکیه بر ترویج هنر گذشتگان و رونق صنایع دسـتی
نام‌گذاری ۲۰ خردادماه به روز جهانی صنایع دستی، با هدف ارج نهادن و گرامیداشت آثار صنایع دستی و هنرمندانی است که خالصانه مال و جان خود را برای خلق این آثار ارزشمند صرف می‌کنند. این صنعت به بخشی از حیات اقتصادی و فرهنگی کشورها تبدیل شده است.
چنانچه می‌خواهیم با صنایع دستی و هنر بومی‌مان گوشه‌هایی از فرهنگ خودی را پیش‌روی جهانیان قرار دهیم، باید در تلاش برای تقویت پیوند بین صنعت گردشگری و صنایع دستی باشیم.
برای تولید هر یک از فرآورده‌های دستی مراحل متعددی طی می‌شود، ولی انجام کلیه این مراحل به‌وسیله دست و ابزار و وسایل دستی الزامی نبوده است. چنانچه تنها قسمتی از مراحل اساسی تولید به این طریق انجام شود، محصول تولید شده با توجه به ویژگی‌های مطرح شده در زیر یک محصول هنر صنایع دستی معرفی می‌گردد:
- حضور مؤثر و خلاق انسان در تولید و شکل بخشیدن به هنری طراحی گشته و امکان ایجاد تنوع و پیاده کردن طرح‌های مختلف در مرحله ساخت محصولات متنوع هنری.
- ایجاد و یا بهره‌وری از مواد اولیه بومی.
- به‌کارگیری اصول فرهنگی و ایجاد نگاره‌های فرهنگی بومی.
- مقرون به‌صرفه بودن نسبت به ارزش آن در مقایسه با محصولات دیگر.
- قابلیت ایجاد بسترهای گسترش تولیدی در مناطق مشابه بومی.
-قابلیت انتقال پروسه تولید از طریق خانوادگی و یا اصول انتقال فرهنگی آن منطقه مانند شاگرد و استادی.
صنایع‌دستی و رنگ و بوی
زندگی اجدادی‌مان
چفت در خانه قدیمی که 150 سال پیش در آذربایجان روی در خانه پدری فروشنده صنایع دستی نصب بوده و آمدن اهالی خانه و مهمانان را نوید می‌داده است، این روزها با ارزش‌ترین قطعه پازل خاطرات اوست.
نگاهم را در گوشه‌وکنار مغازه صنایع دستی فروشی می‌چرخانم و ناگهان یک پیه‌سوز با نقش و نگارهای عجیب نظرم را جلب می‌کند. مغازه‌دار مثل اینکه شی اسرارآمیز و بااهمیت زیاد را نشانم می‌دهد، می‌گوید: «این یک پیه‌سوز ۱۷۰ساله عهد قاجاریه است که روی بدنه‌اش هنر قلمزنی دارد.»
پسرش ناراحت است که چرا پدر اشیائی با این قدمت را نشانمان داده است؟ می‌گوید: «قدمتش زیاد است، عتیقه به‌حساب می‌آید و دردسر می‌شود! مالیات مغازه را هم بالا می‌برند.»
شی جالب دیگری که در دستان مرد مغازه‌دار نگاهمان را خیره می‌سازد، شکل عجیب یک دربازکن است که ازیک‌طرف شبیه عقرب است و از سوی دیگر به شکل هواپیمای برادران رایت می‌ماند. مغازه‌دار سن این شی را 200 سال عنوان می‌کند.
دوباره می‌روم سراغ چفت در خانه قدیمی و آباواجدادی مرد مغازه‌دار در آذربایجان. با دیدنش درحالی‌که هنوز لبخند به لب دارد، اشک در چشمانش حلقه می‌زند. گویی هیچ ارثیه‌ای باارزش‌تر از این چفت در برایش نبوده و نیست.
وقتی می‌گوییم خوب است که اشیای صنایع دستی و قدیمی در خانواده‌ها حفظ شوند و به نسل بعدی ارث برسند، منظورمان این نیست که یک ظرف طلا و سکه و پول به ارث بگذاریم. منظور این است که قطعه‌ای خاطره‌انگیز را که بهتر است رنگ و بویی از هنر اصیل ایرانی با خود دارد، حفظ کرده و برای فرزندانمان به یادگار بگذاریم. گه گاهی آنها را ببینند، خاطره ما را تازه کنند، روزهای خوش کودکی و نوجوانی‌شان را مرور کرده و نیز به شیوه سنتی زندگی اجدادی‌شان گذری و نظری داشته باشند. لااقل به ارزش آن نوع ساده‌زیستی پایبند بمانند.
ارزش صنایع دستی را تبیین کنیم
راضیه مهری‌زاد، دانشجوی هنر است که هر از چند وقت یک‌بار به مغازه‌های صنایع دستی فروشی سری می‌زند. وی می‌گوید: «هر وقت دلم می‌گیرد، لابه‌لای رنگ‌ها و زیبایی‌های ویترین مغازه‌های این حوالی غرق می‌شوم و خودم را از دامن مشکلات به سمت زیبایی و آرامش دیدن قطعاتی از پازل زندگی گذشتگان می‌اندازم. با خودم می‌گویم: «هیچ چیز در دنیا ارزش غصه خوردن ندارد. این‌همه آدم‌های مختلف قبل ما بوده‌اند و بعد از ما هم خواهند آمد، آیا من از استواری یک آبگینه در گذر زمان کمتر هستم؟ چرا باید قامت خم کنم و لب‌پریده شوم؟ درحالی‌که این اشیای قدیمی صنایع دستی که گاه عمرشان به بیش از یک قرن هم می‌رسد، ترک‌خوردگی کوچکی هم ندارند.»
وی که مانتو سنتی با نقش بته‌جقه‌های ایرانی به تن دارد، ادامه می‌دهد: «طراحی پارچه و لباس خوانده‌ام. هرازگاهی به این مغازه‌ها سری می‌زنم تا در میان آنها تکه پارچه‌های ایرانی و حتی تکه‌های کوچکی از دستباف‌های گذشتگان را پیدا کرده و برای تزیین مدل‌هایی که طراحی می‌کنم، با خودم به کارگاه دانشگاهمان ببرم.»
راضیه به داستان دو پارچ آبگینه اشاره می‌کند که از مادربزرگش به آنها ارث رسیده است. وی برایمان تعریف می‌کند: «این دو پارچ آبگینه هنر ایرانی در کمد ظروف جاگیر بودند. کار به جایی رسید که می‌خواستیم بدهیم به سمساری! اما چون متعلق به مادربزرگم بود، دلمان نمی‌آمد. یک‌بار که خواستیم به خیال خودمان جایشان را با ظروف لوکس‌تر تعویض کنیم، متوجه ارزش بالای تاریخی، هویت هنری‌شان شدیم. یک مغازه که اشیای قدیمی خریدوفروش می‌کرد به ما مبلغ چشمگیری بابتشان پیشنهاد کرد. از آن روز به بعد با توضیحات آن مرد خریدار پارچ‌ها، بهترین بخش کمد ظروف را به آنها اختصاص دادیم و هر هفته هم با احتیاط زیاد گردگیری‌شان می‌کنیم. به نظر من خیلی‌ها هنوز به ارزش فرهنگی، تاریخی و هویتی صنایع دستی پی نبرده‌اند. باید توجیه بشوند.»
صدای چرخ‌های توبافی در خراشاد
فهرست صنایع دستی ایران فهرست آن دسته از صنایع دستی است که در ایران تولید می‌شوند. بالغ بر ۳۷۰ نوع صنایع دستی در ایران وجود دارد و ایران جزء هشت کشور اول تولیدکننده صنایع دستی در جهان
است.
فاطمه ذاکریان بانوی نام‌آشنای کارآفرین در حوزه صنایع‌دستی بیرجند (خراسان جنوبی) توضیح می‌دهد: «پارچه‌بافی و توبافی یکی از هنرهای سنتی و بومی خطه کویری خراسان جنوبی و شهر بیرجند بوده که به‌تدریج در معرض فراموشی قرار گرفت؛ اما با تلاش و همت بانوان روستای خراشاد این هنر آوازه جهانی پیدا کرد.»
وی در ادامه می‌گوید: «کار احیای هنر توبافی و یا همان پارچه‌بافی سنتی از دهه ۸۰ و حدود سال‌های ۸3-۸2 آغاز شد. خوشبختانه از آن زمان تا امروز بسیاری از بانوان روستای جهانی خراشاد وارد این عرصه شدند و امروز در گوشه‌گوشه خراشاد صدای چرخ‌های توبافی شنیده می‌شود. در شهرستان بیرجند، در خانه تاریخی اعتمادی نیا نیز کارگاه پارچه‌بافی یا همان توبافی را داریم که صفر تا صد کار از آموزش تا فروش محصول در آنجا انجام می‌شود.
ناگفته نماند که درگذشته از هنر «توبافی» به‌عنوان حوله، برای خشک کردن و سفره نان استفاده می‌شد؛ اما اکنون آن را به گونه متفاوتی به خانه‌های مردم آورده‌ایم؛ یعنی در لباس نوزاد، تن‌پوش، سرویس اتاق‌خواب و آشپزخانه و... به کار می‌بریم.»
ذاکریان درباره حمایت از صنعتگران صنایع دستی اظهار می‌دارد: «به نظر من بیشتر حمایت‌ها محدود به معرفی به نمایشگاه‌ها شده است درحالی‌که می‌توان اتفاقات بسیار خوبی را برای صنایع دستی خراسان جنوبی رقم زد. به عنوان مثال بارها گفته‌ایم که وقتی سازمان‌ها و ادارات دولتی و غیردولتی می‌خواهند هدیه‌ای را در سمینارها و همایش‌ها داشته باشند از صنایع دستی استان استفاده کنند، اما متأسفانه علی‌رغم تأکیدها این موضوع نادیده گرفته می‌شود و ازاین‌جهت بر تعداد بیکاران ما افزوده می‌شود درحالی‌که حمایت از صنایع دستی بومی زمینه اشتغال‌زایی را فراهم می‌کند.»
این هنرمند با اشاره به نام‌گذاری سال به نام جهش تولید با مشارکت مردم، توضیح می‌دهد: «صنایع دستی یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی است که مردم به‌صورت مستقیم در آن مشارکت دارند که این موضوع را باید مدنظر قرار دهیم. اگر ما مطالبات رهبر معظم انقلاب در حوزه اقتصادی را به صورت جدی و دغدغه‌مندانه پیگیری کنیم گره‌های کار در این بخش باز می‌شود.»
وی در ادامه می‌افزاید: «در خراشاد جمعه‌بازارها، روزبازارها و ... را داریم و به اعتقاد من اگر خراشاد جهانی شد با همت اهالی روستا و حمایت‌های مردم بود که همواره به ما انگیزه بخشیدند.»
ذاکریان با بیان اینکه یکی از موضوعات بسیار مهم در حوزه صنایع دستی بحث صادرات است، اظهار می‌دارد: «پارچه توبافی الان وارد کشورهای ایتالیا، آلمان و اتریش شده است. از نظر قانونی وقتی که یک کالای صنایع دستی پست می‌شود، به هزینه پستی تخفیف بسیار خوبی تعلق می‌گیرد، ولی در حال حاضر این قانون اجرائی نمی‌شود. در حال حاضر هزینه صادرات صنایع دستی و سایر کالاها یکی است و تفاوتی ندارد که این موضوع هزینه مضاعفی را بر دوش صنعتگر صنایع دستی وارد می‌کند. حتی در مواردی هزینه پست به سایر کشورها به اندازه هزینه‌ای که برای تولید آن صنایع دستی کرده‌ایم می‌شود و از این جهت معتقدم در این زمینه نیز باید حمایت‌های ویژه‌ای صورت
گیرد.»
این بانوی فعال در عرصه صنایع دستی در تکمیل صحبت‌هایش می‌گوید: «درهرحال امیدواریم که با حمایت‌های هر چه بیشتر هر روز صنایع دستی در کشور ما رونق بگیرد و روزهای خوبی را در این زمینه به‌ویژه در خراسان جنوبی شاهد باشیم. همان‌طور که مطرح کردم وقتی رهبر معظم انقلاب اسلامی سخن از جهش تولید با مشارکت مردم دارند باید به این نکته توجه داشته باشیم که یکی از بخش‌های اقتصادی مهم و اولویت‌دار صنایع دستی است که مردم می‌توانند از جنبه‌های مختلف در آن مشارکت ویژه داشته باشند.»
توجه به اشتغال خانواده محور
در رونق صنایع دستی
در جلسه شورای راهبردی انتخاب شهرها و روستاهای ملی صنایع‌دستی، پرونده شهر شاهدیه استان یزد به عنوان شهر ملی شعربافی، بفروئیه در استان یزد به عنوان شهر ملی موتابی، پرونده شهر ممقان به عنوان شهر ملی ممقان‌دوزی، روستای کوزه‌کنان شهرستان شبستر به‌عنوان روستای ملی سفالگری سنتی، روستای نجف تراکمه استان آذربایجان شرقی به عنوان روستای ورنی‌بافی، روستای گلستانک استان البرز به عنوان روستای ملی سفال و سرامیک و روستای خور در خراسان جنوبی به عنوان روستای ملی تراش عقیق با حضور اعضای این شورا و مسئولان و مدیرانی از شهرها و روستاهای موردنظر بررسی شد.
مریم جلالی، معاون صنایع‌دستی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی می‌گوید: «توجه به صنایع دستی و حمایت از هنرمندان می‌تواند سبب تقویت معیشت و ایجاد اشتغال در بین فعالان و هنرمندان شود. توجه به ظرفیت‌های صنایع دستی استان‌های مختلف دارای اهمیت است، چرا که به هر استان کشور که نگاه می‌کنیم، شاهد این هستیم که ظرفیت‌های بسیار بالایی در حوزه صنایع دستی وجود دارد که نیازمند حمایت هستند.»
وی با بیان اینکه صنایع دستی به عنوان اقتصاد هویت بنیان باید به ادبیات توسعه متصل شود، اظهار می‌دارد: «معیشت عزت‌آفرین و خانواده محور حاصل و نتیجه توجه به صنایع دستی و حمایت از هنرمندان این حوزه است.»
محمد صالح جوکار، نماینده مردم یزد، اشکذر و زارج در مجلس شورای اسلامی می‌گوید: «از وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی برای اهتمام درباره ثبت ملی شهرها و روستاهای ملی صنایع دستی استان یزد تشکر می‌کنم. استان یزد دارای ظرفیت‌های بسیار مهمی است که این ظرفیت‌ها باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. خوشبختانه صنایع دستی امروزه احیا شده و فرهنگ استفاده از صنایع دستی بین مردم ترویج شده است. ازاین‌رو ما در مجلس آمادگی کامل برای حمایت از هنرهای سنتی و صنایع دستی را داریم و از برنامه‌های وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در این حوزه حمایت خواهیم کرد.»
این نماینده مجلس ادامه می‌دهد: «یکی از کارهای مهم در دست اقدام با هدف حمایت از هنرمندان صنایع دستی استان یزد، برنامه‌ریزی برای ایجاد یک شهرک و بازارچه بزرگ صنایع دستی در نزدیکی شهر شاهدیه است که حدود ۱۷ هکتار وسعت دارد.»