حلقه مفقوده فرهنگ و سبک زندگی در سیاست‌های جمعیتی - بخش نخست
گروه گزارش
24 تا 30 اردیبهشت با عنوان هفته ملی جمعیت نامگذاری شده است. این در حالی است که سال‌ها قبل، فقط 30 اردیبهشت به نام روز جمعیت شناخته می‌شد، اما تغییر وضعیت جمعیت از یک مسئله به یک ابرمسئله باعث شد تا تقویم ایرانی دارای هفته جمعیت بشود. هر یک از روزهای این هفته، موضوع و عنوان خاصی دارد و دستگاه‌های مختلف، موظف به سیاستگذاری و ارائه برنامه مرتبط با هر یک از این عناوین هستند، اما واقعیت این است که تاکنون، تلاش‌های انجام شده و برنامه‌های صورت گرفته، کامل نبوده و روند رو به کاهش جمعیت و فرآیند پیر شدن جامعه ایرانی، همچنان درحال وقوع است.
بنا بر اعلام آمار منتشر شده، اگر روند کنونی ادامه پیدا کند، از سال 1420 به بعد شاهد رشد منفی جمعیت در ایران خواهیم بود. یعنی از آن پس، برای نسل‌هایی که پیر و بازنشسته می‌شوند، جایگزین چندانی نخواهد بود! شاید برخی، ساده‌اندیشانه بگویند که کاهش جمعیت جوان، هزینه‌های کشور را برای ارائه امکانات و فرصت شغلی پایین می‌آورد و حتی ممکن است مشکل بیکاری برای همیشه حل شود! اما این طرز فکر از دو جنبه اشتباه است؛ اول اینکه، رشد اقتصادی جوامع، وابستگی بسیاری به تولید دارد و مهم‌ترین عامل در توان تولید اقتصادی یک جامعه، نیروی انسانی است. کشوری که دچار خلأ نیروی انسانی باشد، به طور مستقیم به کاهش قدرت تولید و قطعا به وابستگی و رکود اقتصادی خواهد رسید. جنبه دوم این مسئله هم این است که برخلاف تصور اولیه، هزینه سالمندان، بسیار بیشتر از جوانان است؛ ازجمله مخارج درمانی و پزشکی و نگهداری و مراقبت از کهنسالان. تصورش را بکنید، در یک کشور، توازن جمعیتی به هم بخورد و آمار پیرها از جوانان بالاتر برود، در چنین شرایطی تعداد بیماران از پزشکان و‌پرستاران بیشتر خواهد شد! حتی از بعد روانی هم این موضوع حائز اهمیت است؛ فکرش را بکنید در معابر و بوستان‌ها، بیش از شور و غوغای بازی و ورزش بچه‌ها، کهنسالان عصا به دست و خمیده‌قامت خودنمایی کنند، بیشتر از مدارس و دانشگاه‌ها و ورزشگاه‌ها، خانه‌های سالمندان و بیمارستان‌ها مهمان داشته باشند و بیشتر از جشن تولد و مراسم ازدواج، آئین ترحیم و تشییع و سوگواری فوت‌شدگان برگزار شود! بله، تصور چنین اوضاعی غمبار است، اما واقعیت تلخ این است که اگر آمار زاد و ولد در کشورمان به همین منوال ادامه پیدا کند، در آینده نه‌چندان دور شاهد آن اتفاقات غم‌انگیز خواهیم بود. به همین دلیل هم حتی در دهه‌های 60 و 70 خورشیدی که در کشورمان سیاست کنترل موالید اجرا می‌شد و شعار «فرزند کمتر، زندگی بهتر» سرلوحه برنامه‌های جمعیتی کشور بود، هیچ گاه از صفر شدن فرزندان خانواده حمایت نمی‌شد و اگر فراموش نکرده باشید، حتی در کتاب‌ها و جزوات تنظیم خانواده دانشگاه‌ها هم تأکید می‌شد که خانواده‌های شهری 2 فرزند و خانواده‌های روستایی 3 فرزند داشته باشند تا تعادل حفظ شود. اما امروز، میانگین رقم فرزندآوری خانواده‌های ما بسیار کمتر از این حد تعادل است و در نتیجه به تعبیر کارشناسان، وارد سیاهچاله جمعیتی شده‌ایم.
اما چاره چیست؟ در این گزارش به برخی از راه‌های نرفته یا کمتر رفته برای اصلاح و ترمیم این ابر مسئله می‌پردازیم. با ما همراه باشید.
آمار چه می‌گوید؟
طی سال‌های اخیر، برنامه‌های متعددی برای اصلاح رشد جمعیت در کشور اجرا شده است؛ از تدوین و تصویب قانون جوانی جمعیت تا برنامه‌های تشویقی در حوزه‌های اقتصادی و معیشتی برای افزایش فرزندآوری و تسهیلات ازدواج و اقدامات برای کاهش ناباروری و سقط جنین و... در این میان، قانون جوانی جمعیت نقش مؤثری در مهار روند پیری نفوس ایرانیان داشته است.
«امیرحسین بانکی‌پور»، نماینده مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی و رئیس کمیسیون مشترک طرح جوانی جمعیت مجلس در گفت‌وگو با گزارشگر کیهان درباره آمار مرتبط با جمعیت سال‌های آخر در ایران می‌گوید: «میزان موالید ما از سال 1394 از یک میلیون 580 هزار مورد تا سال گذشته به یک میلیون و 40 هزار تولد رسیده است؛ به عبارتی 540 هزار مورد تولد کم شده و شاهد سقوط آزاد جمعیت طی 7 سال گذشته بودیم. در عین حال، اکنون قانون جوانی جمعیت جلوی سقوط آزاد جمعیت کشور را گرفته است، به عبارتی از این 540 هزار کاهش، در سال گذشته فقط 40 هزار تولد کمتر از سال قبل از آن داشتیم، این درحالی است که در این مدت از تعداد مادران سنین 25 تا 40 سال ما که بیشترین باروری را دارند 2.5 میلیون نفر کمتر شده است، یعنی به طور طبیعی به علت کاهش تعداد مادران باید سقوط آزاد جمعیت ادامه پیدا می‌کرد، اما اجرای 50 درصدی قانون جوانی جمعیت، جلوی این سقوط آزاد را گرفت. بعضی عزیزان بدون آنکه بدانند ما در یک سقوط آزاد قرار گرفته بودیم، با استناد به کاهش 40 هزار تولد، اعلام می‌کنند که قانون جوانی جمعیت باعث این کاهش بوده است!»
وی در همین حال درباره آمار ازدواج و تأثیر قانون جوانی جمعیت بر آن، بیان می‌کند: «در 10 سال گذشته آمار ازدواج کشورمان نیز از 890 هزار مورد به 540 هزار مورد کاهش یافته است و شاهد کاهش حدود 40 درصدی تعداد ازدواج در ایران بوده‌ایم. در این مورد نیز قانون جوانی جمعیت، جلوی سقوط آزاد آمار ازدواج را گرفته است، به طوری که در سال گذشته شاهد آمار آنچنانی در کاهش ازدواج نبودیم. البته معتقدیم که اگر قانون جوانی جمعیت به جای 50 درصد، کامل اجرا می‌شد، اکنون شاهد افزایش بیشتر موالید و ازدواج بودیم.»
بنابراین، فراتر از این طرح‌ها و تسهیلات و قوانین و با حفظ و تقویت آنها، به نظر می‌رسد، گره جوانی جمعیت ابتدا باید جای دیگری باز شود.
مهمی که نادیده گرفته شده است
بسیاری از ما به‌درستی معتقدیم که یکی از مبانی اصلی تقویت نهاد خانواده و رشد نفوس در کشور، تثبیت احساس آرامش و امنیت معیشتی است و به طور طبیعی، افراد مجرد متمایل به تأهل در صورت احساس امنیت معیشتی، ازدواج خواهند کرد و زوجین دارای ذوق فرزندآوری، با پشتوانه اقتصادی مطمئن و برخورداری از امکانات، صاحب فرزندان خواهند شد؛ در این حقیقت، جای هیچ شک و شبهه‌ای نیست. اما این واقعیت را هم نمی‌توان انکار کرد که امروزه بخش قابل‌توجهی از افراد مجرد جامعه ما با وجود برخورداری از وضعیت معیشتی مطلوب و یا نسبتاً خوب، باز هم به سمت تشکیل خانواده نمی‌روند و یا زن و شوهرهای مرفهی را اطرافمان می‌بینیم که از فرزندآوری خودداری می‌کنند و یا تک‌فرزند هستند.
انسیه خزعلی، معاون رئیس‌جمهور در امور زنان و خانواده گفته است: «در پیمایشی که درباره فرزندآوری انجام شده، کمتر از ۳۰ درصد از دلایل عدم فرزندآوری، اقتصادی بوده، بیشتر آن فرهنگی، نوع نگاه به زندگی، نوع توقع از زندگی و مصلحت‌اندیشی شخصی است.»
سبک زندگی، یک مسئله مهم در این زمینه است که نادیده گرفته شده است. حتماً شما هم بارها در شبکه‌های اجتماعی، فرسته زوجینی را دیده‌اید که در آن تصویری را به اشتراک گذاشته‌اند و زیر آن نوشته‌اند؛ خانواده ما؛ اما با کمال تعجب در این خانواده به جای فرزندان، سگ و گربه در کنار مرد و زن جوان نشسته‌اند! رهبر انقلاب در متن ابلاغیه سیاست‌های کلی جمعیت به محورهای مختلفی پرداخته‌اند که یکی از آنها مهم و کلان‌تر به نظر می‌رسد و عبارت است از: «ترويج و نهادينه‌سازي سبك زندگي اسلامي- ايراني و مقابله با ابعاد نامطلوب سبك زندگي غربي.»
«نجم‌الدین شریعتی» مجری کارشناس صداوسیما در این باره می‌گوید: «ما این روزها بیش از هر چیزی نیاز به فراهم‌آوری زیرساخت‌های فرزندآوری در کشور داریم تا جوانان هم با احساس بهتر و امنیت خاطر بیشتری به بحث ازدواج و فرزندآوری توجه کنند. در کنار همه مسائل اقتصادی ما نیاز داریم که ابعاد فرهنگی و دیدگاه‌های مردم نسبت به فرزندآوری مثبت باشد. چنین مسئله مهمی بیش از هر چیزی در ساختار فرهنگ و رسانه‌ای کشورمان قابل طرح و بررسی است.»
از تأسیس وزارت جمعیت تا تولید فیلم!
نکته مهم این است که مسئله جمعیت، فقط به کشور ما محدود نیست و خیلی از کشورهای دیگر همچنین پرونده‌ای را باز کرده‌اند و طرح‌های مختلفی برای تقویت نهاد خانواده و گسترش جمعیت جوان دارند. به طور مثال، در برخی کشورها، نهادها و سازمان‌هایی برای این امر تأسیس شده است، حتی در حد وزارتخانه!
«غلامعلی حداد عادل» رئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی می‌گوید: «کره جنوبی با همه پیشرفتی که در صنعت و رشد اقتصادی داشته، الان به‌شدت با گرفتاری رشد جمعیت روبه‌رو است و آنها تصمیم گرفتند که یک وزارتخانه برای رشد جمعیت خود ایجاد کنند.» وی در همین جهت پیشنهاد داد: «امروز بسیاری از کشورهای دنیا به فکر تأسیس وزارت رشد جمعیت افتاده‌اند، ما هم باید هر آنچه که در توان داریم در این مسیر بگذاریم که در آینده دچار این بحران‌ها نشویم.»
حداد عادل تصریح می‌کند: «در وضع قانون، من بعد شانزده سال که نماینده مجلس بودم می‌دانم که قانون‌گذاری کار خیلی سختی است. من به برخی دوستان خود که در مجلس هم هستند تذکر دادم که برخی چیزهایی که شما تصور می‌کنید تشویق است بیشتر باعث آشفتگی بازار می‌شود تا اینکه چیزی گیر خانواده‌ها بیاید، باید در این جهت درست حرکت کرد؛ چون می‌دانم که نیتشان خیر است و نباید عجولانه کاری کنند و حتماً کارها علمی و فکری شده باشد.»
اما یکی دیگر از اقدامات کشورها برای حفظ جمعیت جوانشان، استفاده از ابزارهایی چون سینما و تلویزیون است. حتی هالیوود که به خانواده‌ستیزی شهرت دارد نیز با توجه به خطر کاهش زادوولد در غرب، به سمت نمایش چهره‌ای زیبا و دلپذیر از فرزند آورده است و در خیلی از فیلم‌ها و سریال‌هایی که در یک دهه اخیر در آمریکا و برای مخاطب خانوادگی تولید شده، این زیبایی به تصویر کشیده شده است.
اما متأسفانه سینمای ما نه‌تنها در این زمینه کوتاهی کرده است، بلکه اغلب به تصویری ناخوشایند از ارکان مختلف خانواده، ازجمله پدر و فرزندزایی آورده است. فقط در برخی تولیدات، مثل فیلم «دو روز دیرتر» از محصولات بنیاد روایت فتح که در چهل‌ودومین جشنواره فیلم فجر رونمایی شد، جلوه‌های زیبای فرزند در خانواده، ترسیم شد.
«مهدی مسعود‌شاهی» سینماگر و دبیر پیشین جشنواره فیلم فجر درباره نقش ابزارها فرهنگی به‌ویژه فیلم مستند در آگاهی‌بخشی در حوزه خانواده و جمعیت، می‌گوید: «اهمیت و توجه به برنامه‌ریزی برای داشتن جمعیتی پویا، خلاق و جوان لازم است. قبل از پرداختن به بحران جمعیت که خطر پیری آن را تهدید می‌کند باید به فکر پیشگیری بود که خوشبختانه پشتوانه‌های اعتقادی ما برای آن راه‌حل‌های عملی موفقی دارند. نسل جوان‌سالم به‌راحتی به‌وجود نمی‌آید.
اگر برنامه‌ای برای بستر جوان‌سازیِ جامعه نداشته باشیم و ازدواج و زندگیِ مشترک بین زن و مرد اتفاق نیفتد، جامعه جوان نخواهیم داشت و خطر همچنان ما را تهدید خواهد کرد.
به همین دلیل در ساخت آثار علمی مستند با مضمون جمعیت نباید فقط از نگرانی‌هایمان فیلم بسازیم، چون ممکن است باعث یأس و ناامیدی شود؛ بلکه باید از افق و چشم‌انداز یک جامعه جوان و خلاق صحبت کرد و برنامه‌های نویدبخش تولید کرد؛ بنابراین هنرمندان نسل جوان امروز که خوشبختانه هم خلاق‌اند و هم فضاهای هنری را به‌خوبی می‌شناسند و مطالعات خوبی هم دارند، باید سراغ چنین سوژه‌هایی بروند.»