معنای حجاب

حجاب در لغت به معنای منع از وصول، پرده و پوشش آمده است.(1) حجاب هم به معنی پوشیدن است و هم به معنی پرده و حاجب. بیشتر کاربرد این واژه به معنی پرده است. این کلمه از آن جهت مفهوم پوشش می‌دهد که پرده وسیله پوشش است. در هر صورت این واژه، تنها به معناى پوشش ظاهرى یا پوشاندن بدن نیست و در اصل به مفهوم پنهان کردن زن از دید مرد بیگانه است. 

هر پوششی حجاب محسوب نمی‌شود، بلکه پوششی حجاب است که بمثابه پرده‌ای، شیئی را مستور نموده و در پشت خود قرار دهد.(2)

در اصطلاح متشرعه نیز وقتی گفته می‌شود انسان، به‌ویژه زن باید حجاب داشته باشد، مراد این است که حدی از بدن که دین دستور داده، باید پوشیده شود؛ به‌گونه‌ای که مانع از دید ناظر باشد تا زیبایی‌ها و اندام در معرض دید نباشد.

چنین حجابی هم در پوشاندن بدن،(3) هم در حفظ و کنترل چشم،(4) هم در گفتار و لحن صدا(5)، هم در راه رفتن و سایر رفتارها(6) و هم در آرایش نکردن میان مردم(7) باید مراعات شود.

استفاده از کلمه حجاب در مورد پوشش زن نسبتاً جدید است. در قدیم مخصوصاً در اصطلاح فقها کلمه «سَتر» به معنی پوشش به کار رفته است. فقها چه در کتاب الصلوه و چه در کتاب نکاح که این مطلب را گفته‌اند، کلمه «سَتر» را به کار برده و از کلمه حجاب استفاده نکرده‌اند؛ همین تغییر اصطلاح سبب شده بسیارى گمان کنند: اسلام مى‏خواهد زن همیشه پشت پرده و در خانه محبوس باشد و بیرون نرود. 

وظیفه پوشیدگی که اسلام برای زن مقرر کرده، بدین معنی نیست که از خانه بیرون نرود و در خانه زندانی باشد. 

کارکرد پوشش زن در اسلام به این شکل است که زن در معاشرت خود با مردان بدن خود و مظاهر زیبایی را بپوشاند و جلوه‌گری و خودنمایی نکند. آیات مربوطه همین معنی را ذکر می‌کند و فتوای فقها مؤید همین مطلب است.(8)

چیستی عفاف

در این مجال مفهوم عفاف که معمولا به مفهوم حجاب پیوند می‌خورد باید توضیح داده شود. واژه «عفاف» از ریشه عفت و به معنای منع و حفظ از غیرحلال و موارد قبیح و ناپسند است.(9) عفاف ریشه درونی برای تحقق حجاب به عنوان نمود بیرونی عفاف است. از سوی دیگر پوشش ظاهر به تقویت روحیه عفاف و خویشتنداری کمک می‌کند.

نگاه قرآن به پوشش بانوان

رعایت پوشش توسط بانوان علاوه‌بر آنکه نشانه احترام به مقررات دینی و قوانین است، به امنیت بانوان و گسترش عفاف کمک شایانی خواهد کرد. با این حال به هیچ وجه لباس متحدالشکلی برای حجاب تعیین نشده‌ است و بانوان در نوع و رنگ پوشش آزاد هستند. به همین خاطر، در هر منطقه و همچنین در فرهنگ‌های گوناگون، تنوع آشکاری در طرح و رنگ لباس بانوان دیده می‌شود.

آنچه رعایت آن لازم است، پوشش تمام بدن جز صورت و دست‌ها (از سرانگشتان تا مچ) است، اما اینکه چه لباسی، با چه طرح و رنگی بپوشند، به سلیقه افراد واگذار شده است.

لزوم پوشیدگی زن در برابر مرد بیگانه یکی از مسائل مهم اسلامی است. در قرآن کریم درباره این مطلب تصریح شده است. حجاب از احکام ضرورى اسلام‏ است و هیچ مسلمانى نمى‏تواند در الزامی بودن پوشش تردید کند؛ زیرا هم قرآن مجید به آن تصریح کرده و هم روایات بسیار بر وجوب آن گواهى مى‏دهد. به همین جهت، فقیهان شیعه و سنى، به اتّفاق به آن فتوا داده‏اند. 

همان‌­طور که نماز و روزه، به دورانى خاص اختصاص ندارد، دستور پوشش نیز چنین است و ادعاى عصرى بودن یا اختصاص آن به جامعه حجاز صدر اسلام، بى‏دلیل و غیر کارشناسانه است. زیرا ادله این حکم عام الشمول و فراعصری و فرامکانی است. 

خدا در آیه‏اى، نخست به مردان و در آیه بعد به زنان مسلمان فرمان مى‏دهد از چشم‌چرانى پرهیز کنند و در رعایت پوشش بدن از نامحرمان کوشا باشند: « [اى پیامبر!] به مردان با ايمان بگو: ديده فرو نهند و پاكدامنى ورزند كه اين براى آنان پاكيزه‌تر است، زيرا خدا به آنچه مى‌كنند آگاه است.»(10)

خدا فلسفه این آموزه را پاکى روح مى‏داند و مى‏گوید: این پوشش به منظور طهارت روح بشر است. سپس در آیه بعد مى‏فرماید: « [اى پیامبر!] و به زنان با ایمان بگو چشم‌هاى خود را (از نگاه هوس‏آلود) فروگیرند و پاکدامنی خویش را حفظ کنند و زینت خود را- جز آن مقدار که نمایان است- آشکار ننمایند و (اطراف) روسرى‏هاى خود را بر سینه خود افکنند (تا گردن و سینه با آن پوشانده شود)، و زینت خود را آشکار نکنند مگر براى شوهرانشان، یا پدرانشان، یا پدر شوهرانشان، یا پسرانشان، یا پسران همسرانشان، یا برادرانشان، یا پسران برادرانشان، یا پسران خواهرانشان، یا زنان هم‏کیششان، یا بردگانشان [کنیزانشان‏]، یا افراد سفیه که تمایلى به زن ندارند، یا کودکانى که از امور جنسى مربوط به زنان آگاه نیستند؛ و هنگام راه رفتن پاهاى خود را به زمین نزنند تا زینت پنهانی‌شان دانسته شود (و صداى خلخال که برپا دارند به گوش رسد). و همگى به سوى خدا بازگردید اى مؤمنان، تا رستگار شوید!»(11)

این آیه، درخصوص پوشش بانوان، به دو مورد اشاره دارد:

1. پوشیدگى سر و گردن؛

2. پوشاندن زینت‏ها. 

در عبارت: ولْیضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى‏ جُیوبِهِنَّ‌، «خُمُر» جمع «خِمار» و به معناى روسرى و سرپوش(12) است. «جیوب» (از واژه «جیب») به معناى سینه و‌گریبان است.(13)

در تفسیر مجمع‌­البیان آمده است: زنان مدینه، گوشه‌های روسرى‏هاى خود را به پشت سر مى‏انداختند و سینه، گردن و گوش‏هاى آنان آشکار مى‏شد. بر اساس این آیه، موظف شدند گوشه‌های روسرى خود را به‌گریبان‏ها بیندازند تا این مواضع نیز پوشیده باشد.(14) 

فخر رازى مى‏گوید: خدا با به کارگرفتن واژه‏هاى «ضَرب» و «على»- که مبالغه در القا را مى‏رساند- در پى بیان لزوم پوشش کامل این قسمت‏ها است: ولْیضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلى‏ جُیوبِهِنَّ.(15)

ابن­‌عبّاس در تفسیر این جمله مى‏گوید: «یعنى زن، مو، سینه، دور گردن و زیر گلوى خود را بپوشاند.»(16)

برخى ادّعا مى‏کنند: حجاب به معناى مقابله با برهنگى را قبول داریم؛ ولى در هیچ جاى قرآن، از پوشش مو سخن به میان نیامده!(17) این سخن نادرست است؛ زیرا زنان مسلمان حتّى پیش از نزول این آیه، موهاى خود را مى‏پوشاندند و مشکل تنها آشکار بودن گردن، گوش، زیر گلو و گردنشان بود. 

در این آیه از روسرى سخن به میان آمده! در مقابل چنین ادعایی باید پرسید: آیا روسرى جز آنچه بر سر مى‏افکنند و موها را مى‏پوشانند، معناى دیگرى دارد؟ افزون بر این، حکم میزان پوشش در روایات متعدد، وارد شده است.(18)

درخصوص «زینت» نیز این پرسش مطرح است که آیا زینت‏هاى جدا از بدن (مانند جواهرات) را نیز در بر مى‏گیرد، یا تنها آرایش‏هاى متصل به بدن (مانند سرمه و خضاب) را شامل مى‏شود؟(19) 

پاسخ: حکم کلى آن است که خودآرایى، جایز و خودنمایى در مقابل نامحرم ممنوع است.

بنابراین، خداوند زینت و خودآرایى را نهى نمى‏کند؛ بلکه آنچه در شرع مقدس ممنوع شده، خودنمایى و تحریک به وسیله آشکار ساختن زینت در محافل اجتماعى است: 

«وَ لاتَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیةِ الْأُولى‏»؛ و همچون دوران جاهلیّت نخستین (در میان مردم) ظاهر نشوید.(20) و «وَ لایضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیعْلَمَ ما یخْفِینَ مِنْ زِینَتِهِنّ؛ به زنان با ایمان بگو هنگام راه رفتن پاهای خود را به زمین نزنند تا زینت پنهانی‌شان دانسته شود و صدای خلخال که به پا دارند به گوش رسد.»(21)زنان عرب معمولًا خلخال به پا مى‏کردند و براى اینکه بفهمانند خلخال گرانبها دارند، پاى خود را محکم به زمین مى‏کوفتند! آیه شریفه از این کار آنان نهى مى‏کند.

شهید مطهرى مى‏گوید: «از این دستور مى‏توان فهمید هر چیزى که موجب جلب توجّه مردان مى‏گردد- مانند استعمال عطرهاى تند و نیز آرایش‏هاى جلب نظر‌کننده در چهره- ممنوع است. به طور کلى زن در معاشرت، نباید کارى کند که موجب تحریک و تهییج و جلب توجّه مردان نامحرم گردد.»(22)

قرآن مى‏فرماید: «وَ لا یبْدِینَ زِینَتَهُنَّ إِلَّا ما ظَهَرَ مِنْها»(23) یعنی زنان نباید زینت خود را نمایان سازند؛ مگر آنچه آشکار است. از تعبیر «ما ظهر» می‌توان فهمید زینت‏هاى زن دو گونه است:

1. زینت ظاهری که مانند لباس و سرمه و انگشتر و دست بند آشکار و در معرض دید است و بر اساس آیه پوشانیدن آن واجب نیست؛ زیرا از دستور ممنوعیت نمایان ساختن زینت استثنا شده است.

2. زینتى که معمولا پنهان است، مگر آنکه عمداً بخواهد آن را آشکار سازد (مانند گوشواره و گردن بند). پوشانیدن این نوع زینت واجب است..(24)

شدت اهتمام قرآن کریم بر پوشش تا حدی است که تنها به زنان مسنی که قابلیت کامجویی جنسی ندارند، آسان گرفته و به ایشان اجازه می‌دهد روسری خود را برگیرند: «وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللَّاتِى لا یرْجُونَ نِکاحاً فَلَیسَ عَلَیهِنَّ جُناحٌ أَنْ یضَعْنَ ثِیابَهُنَّ»(25) ولی حتی همین زنان اجازه خودنمایى و تهییج ندارند: «غَیرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزِینَةٍ»(26) کلمه ثیاب در این آیه بر اساس روایات به معنای جلباب و روسری است.(27) به تعبیر دیگر تنها زنانی که غیر قابل کامجویی هستند مجازند روسری خود را بردارند. یعنی سایر بانوان حق ندارند چنین رفتاری داشته باشند، همچنین زنان سالخورده حق ندارند پوشش سایر اعضای خود را بردارند.  به این ترتیب می‌­توان فهمید پوشیدگی تمام بدن و سر و گردن و رعایت حجاب مورد اهتمام خدا بوده و در قرآن نیز بر آن تاکید شده وگرنه استثنا شدن زنان از کارافتاده معنا نداشت. 

باید افزود منطق قرآن عفاف ورزیدن و شدت اهتمام بر حجاب حتی برای زنان سالخورده را ترجیح می‌دهد. به همین خاطر در ادامه آیه فوق می‌فرماید: «وَ أَنْ یسْتَعْفِفْنَ خَیرٌ لَهُنَّ...‏»(28) یعنی حتی چنین بانوانی سالخورده هم اگر بیشتر عفت ورزیده و حجاب کامل را رعایت کنند، برای آنان بهتر خواهد بود. 

آیه دیگرى که با صراحت کامل دستور پوشش اسلامى و فلسفه آن را بیان مى‏کند: «یا أَیهَا النَّبِی قُلْ لِأَزْواجِک وَ بَناتِک وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِینَ یدْنِینَ عَلَیهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ ذلِک أَدْنى‏ أَنْ یعْرَفْنَ فَلایؤْذَینَ وَ کانَ اللهُ غَفُوراً رَحِیماً؛(29)  اى پیامبر! به زنان و دخترانت و به زنان مؤمنان بگو: پوشش‏ها (روسرى و چادر) خود را برخود فروتر گیرند. 

این براى آنکه شناخته گردند و اذیت نشوند، [به احتیاط] نزدیک‏تر است؛ و خدا آمرزنده و مهربان است». 

«جلابیب» جمع «جلباب» به معنای ملحفه، چادر یا شنل بلندی است که روی سایر لباس‌ها پوشیده می‌شود و سراسر بدن را در بر می‌گیرد.(30)

با توجه به اینکه عمده اعضای بدن زنان معمولاً پوشیده بوده و با پوشاندن موی سر و گردن و بالای سینه بر اساس مفاد آیات، تقریباً حدّ حجاب شرعی را قرآن به صراحت بیان کرده است، به همین خاطر فقها معمولا بر زن‌ها لازم دانسته‌اند جز صورت و دستان (از مچ تا سرانگشتان) تمام اندام و زیبایی‌های خداداد و غیر آن را از دید نا‏محرمان بپوشانند.

حدود حجاب در فتاوای فقها

در ادامه استفتائاتی از چند تن از فقهای معاصر در زمینه حجاب را ذکر می‌کنیم که در کتاب پرسش‌ها و پاسخ‌های دانشجویی، گردآوری شده است.

پوشش زیر چانه‏

پرسش 313. آیا پوشاندن زیر چانه و کف و روى پا، در مقابل نامحرم واجب است؟

همه مراجع (به جز تبریزى و مکارم): آرى، باید آنها را از نامحرم بپوشاند.

آیت الله مکارم: پوشاندن زیر چانه واجب است؛ ولى پوشاندن کف و روى پا تا مچ، واجب نیست.

آیت الله تبریزى: پوشاندن زیر چانه واجب است؛ ولى پوشاندن کف و روى پا تا مچ بنابر احتیاط، واجب است.(31)

پوشش صورت‏

پرسش 315. زنى که مى‏داند به جهت چهره زیبایى که دارد، مردان نامحرم به او نگاه مى‏کنند، چه وظیفه‏اى دارد؟ آیا پوشاندن آن واجب است؟

آیات عظام: امام، سیستانى، فاضل، مکارم و نورى: اگر باعث مفسده نشود، پوشاندن چهره بر او واجب نیست؛ ولى مردان وظیفه دارند به او نگاه نکنند.

آیات عظام: بهجت، تبریزى و وحید: اگر باعث جلب توجّه مرد نامحرم شود، بنابر احتیاط واجب باید چهره خود را بپوشاند.

آیت الله صافى: باید چهره خود را در برابر نامحرم بپوشاند. (32)

پوشش آرایش صورت‏

پرسش 318. آیا باید سرمه چشم، اصلاح صورت و ابروهاى رنگ کرده را از نامحرم پوشاند؟

امام: پوشاندن اصلاح صورت واجب نیست؛ ولى پوشاندن سرمه چشم و رنگ ابرو- اگر نزد عرف زینت محسوب شود- واجب است.

آیات عظام: بهجت و صافى: باید آن را از نامحرم پوشاند.

آیت الله تبریزى: پوشاندن اصلاح صورت- به گونه‏اى که نزد زنان کهنسال و یا کمى کمتر از آن متعارف است- واجب نیست.

آیات عظام: سیستانى، مکارم و نورى: پوشاندن آن از نامحرم واجب نیست.

آیات عظام: خامنه‏اى، فاضل و وحید: اگر زینت محسوب مى‏شود، باید آن را از نامحرم پوشاند. 

تبصره: اگر موارد یاد شده به گونه‏اى باشد که باعث مفسده و جلب توجه مرد نامحرم شود، پوشاندنش واجب است.(33)

پوشش زیورآلات

پرسش 317. زیورآلات زن، اگر در معرض دید نامحرم باشد، چه حکمى دارد؟

آیات عظام: امام، بهجت، صافى، خامنه‏اى، فاضل و وحید: باید از دید مرد نامحرم پوشانده شود.

آیت‌الله تبریزى: پوشاندن زیورآلات پنهانى (مانند دستبند، النگو و گردن‏بند) از دید نامحرم واجب است؛ ولى پوشاندن انگشترى که پیش زنان بزرگسال و یا کمى پایین‏تر متعارف است، واجب نیست.

آیت‌الله سیستانى: پوشاندن گردن‏بند از دید نامحرم واجب است؛ ولى پوشاندن النگو، دستبند، حلقه ازدواج و انگشتر واجب نیست.

آیات عظام: مکارم و نورى: پوشاندن زیورآلات پنهانى (مانند دستبند، النگو و گردن‏بند) از دید نامحرم واجب است؛ ولى پوشاندن حلقه ازدواج و انگشتر، واجب نیست.(34)

به این ترتیب با عنایت به مجموع مطالب فوق می‌توان گفت: اصل وجوب حجاب از جنبه اسلامی غیر قابل تردید است. همچنین اصلاح صورت در صورتی که بیش از مقدار متعارف باشد، باید از دید نا محرم پوشیده باشد. علاوه‌بر این هر نوع آرایش صورت اگر بیش از حد معمول باشد، باید از نگاه نامحرمان پوشیده باشد.

نمایان بودن روی پا، ساق پا، بالای مچ دستان، گردن و هر قسمت دیگر از بدن به جز قرص صورت و دست‌ها در انظار عمومی ناروا بوده و تمامی این اعضا باید پوشیده باشد.

* مرکز مطالعات و پاسخگویی 

به شبهات حوزه علمیه

__________________

۱. راغب اصفهانى، حسين بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، ص219. قرشی بنابی، على‌اکبر، قاموس قرآن، ج2، ص103.   2. مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى (مسئله حجاب)، ج‏19، ص430.   3. نور: 31. احزاب: 59.   4. نور: 31-30.   5. احزاب: 32.   6. نور: 31.   

7. احزاب: 33.   8. مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى (مسئله حجاب)، ج‏19، ص430.  

9. ر. ک: ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج‏9، ص 253. راغب، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، ص573.   10و11. نور:30 و31.   12. راغب، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، ص 159. طبرسی، فضل بن الحسن، مجمع البیان، ج2، ص556.   13و14. طبرسی، فضل بن الحسن، مجمع البیان، ج7، ص 217.   15. فخر رازى، محمد بن عمر، التفسير الكبير (مفاتيح الغيب)، ج 23، ص 364.   16. طبرسی، فضل بن الحسن، مجمع البیان، ج7، ص 217.  17. گفت‌وگو با صدیقه وسمقی، 

https://www.zeitoons.com/7747   18. فیض کاشانى، محسن، تفسیر الصافى، ج3، ص431.   19. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى (مسئله حجاب)، ج‏19، ص479.   

20. احزاب: 33.   21. نور: 31.   22. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى (مسئله حجاب)، ج‏19، ص492.   23. نور: 

31.   24. شاکرین، حمید رضا، دفتر هفتم(پرسش­ها و پاسخ­هاى برگزیده) پرسش­ها و پاسخ‌هاى دانشجویى، ص 369.   25و26. نور:60.   27. حر عاملی، محمد، وسائل الشیعه، ج 20، ص 202، باب110.   28و29. نور: 59و60.   30. ر. ک: طریحی، مجمع البحرین. طوسی، محمد، التبیان فی تفسیر القرآن. محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن. ذیل آیات مذکور.   31. حسینی، مجتبی، پرسش‌ها و پاسخ‌های دانشجویی، ص 222.   32.همان، ص 223   33. همان، ص 225.   34. همان، ص 224.