انسان در عصر زندگی دنیوی در خسران و زیان سرمایه‌های وجودی است که خدا به او تفضل کرده است، مگر آنکه به چهار عمل اصلی از ایمان و عمل صالح و توصیه به حق و توصیه به صبر توجه داشته و مسئولیت‌های شخصی و اجتماعی‌اش را نسبت به خود و خدا و خلق به جا آورد.

از نظر آموزه‌های قرآن، یکی از اعمالی که انسان را از خسران نجات می‌دهد، عمل صالح روزه به‌ویژه در ماه مبارک رمضان است که یک دوره تمرینی و کارگاه تخصصی و ویژه برای مؤمنان است که آنان را در شرایط تقوا و تزکیه و صبر قرار می‌دهد تا جایی که می‌توانند در این دوره زمانی رمضانی از نظر شخصی چنان خود را بسازند که از آن به «خیر» تعبیر می‌شود؛ زیرا انسان در این دوره زمانی، چنان می‌تواند اوج بگیرد که بر هواهای نفسانی خویش مسلط شود و در سطح تقوای اخص قرار گرفته و به عنوان محسنین عبادتی را به جا آورد که حتی مباحات تحت سلطه عقلانیت فطری‌اش قرار گیرد و نورانیتی به دست آورد که فراتر از هر زمانی دیگر است. در نوشتار حاضر این موضوع واکاوی شده است.

***

درس رمضانی تقوای اخص

زمانی انسان می‌تواند از «خسران» در زندگی دنیوی رهایی یابد که به چهار عمل اصلی بپردازد؛ زیرا حقیقت این چهار عمل، و خروجی آن، چیزی جز «تقوا»ی الهی نیست که انسان را به رستگاری می‌رساند.(عصر، آیات 1 تا 3؛ شمس، آیات 7 تا 9؛ بقره، آیات 1 تا 5 و 21)

تقوای الهی دارای مراتب چندی است که دست کم می‌توان به سه مرتبه اصلی یعنی تقوای عام، تقوای خاص و تقوای اخص اشاره کرد.(مائده، آیه 93) بر اساس تحلیل‌های قرآنی، تقوای عام که ریشه در فطرت عقلی و هدایت فطری الهی دارد، با عمل به دستورهای اصلی و کلی دینی به دست می‌آید که همان عمل به واجبات و ترک محرمات است. 

مرتبه دوم تقوای الهی که از آن به تقوای خاص تعبیر می‌شود، با اعمال سخت‌تری به دست می‌آید؛ به این معنی که شخص متقی باید افزون بر عمل به واجبات و ترک محرمات، عمل به مستحبات و ترک مکروهات را نیز داشته باشد. خروجی این تقوای خاص بر اساس آیه 282 سوره بقره، تعلیم الهی است که گفته می‌شود دارایی برای انسان است؛ زیرا تعلیم الهی انتقال مفاهیم ذهنی نیست، بلکه انتقال حقایق هستی به قلب و دارایی برای اوست، آن گونه که برای حضرت آدم اتفاق افتاد؛ چرا که با تعلیم الهی، چیزی فراتر از «انباء» اتفاق می‌افتد که تنها نوعی خبردهی از حقایق بزرگ و مهم است؛ بلکه چنان‌که خدا در قرآن بصراحت فرموده با تعلیم الهی مثلا اسماء الله، شخص دارای آن اسمای الهی شده و مثلا علیم و قدیر و خبیر و سمیع و بصیر می‌شود.(بقره، آیات 31 و 32)

مرتبه سوم و عالی تقوای الهی، مرتبت تقوای اخص است. این مرتبت با عمل نسبت به واجبات و مستحبات و ترک محرمات و مکروهات و حتی مباحات تحقق می‌یابد؛ یعنی شخص باید چنان خوددار باشد که حتی از اموری چون خورد و خواب و نوشیدن و مانند آنها که از مباحات است تا می‌تواند کم کند و به میزان ضرورت بسنده کند. از همین رو اگر کسی بخواهد به مقام محمود برسد باید تهجد شبانه داشته و چنان از خواب خویش بزند که دو سوم از شب را برای ذکر الله و عبادت بیدار باشد، یا دست کم نصف آن و اگر نشد در نهایت، یک‌سوم آن را این‌گونه سپری کند.(اسراء، آیات 78 تا 80؛ مزمل، آیات 1 تا 8 و 20) 

اصولا کسی که می‌خواهد به نهایت تقوای الهی برسد و مرتبه سوم یا همان مرتبت احسان را به نمایش گذاشته و اسم محسنین را برای خویش ملکه و شاکله وجودی سازد(مائده، آیه 93)، باید به میزان  ضرورت از مباحات اکتفا کند.

یکی از مهم‌ترین عبادت‌ها که انسان را در محیط درسی کسب تقوای اخص محسنین و مقربین قرار می‌دهد، روزه است که از آن به «خیر» یاد می‌شود.(بقره، آیه 184) البته از نظر قرآن، در روزه ماه رمضان شرایط برای کسب تقوای الهی و رسیدن به تزکیه الهی فراهم‌تر است. 

از همین رو در همه امت‌ها و ادیان آسمانی روزه تعریف و تکلیف شده است که زمان مشخصی در طول سال دارد. این زمان خاص در امت و شریعت خاتم النبیین(ص) همان ماه رمضان است که ماه نزول قرآن با ظرفیت‌های بی‌مانند دیگری است.(بقره، آیات 183 تا 187)

روزه ماه مبارک رمضان از این ویژگی برخوردار است که انسان در آن بتواند به تقوای الهی دست پیدا کند و از رشد عقلی و روحی برخوردار شود که او را به مقام راشدون می‌رساند.(بقره، آیه 186؛ حجرات، آیه 7) همچنین روزه ماه مبارک رمضان موجب می‌شود تا انسان خدا را به بزرگی یاد کند و از هدایت خاص الهی بهره برد(بقره، آیه 185) و شکرگزاری را به نمایش گذارد که بیانگر حقیقت ایمان نیز است.(همان) همچنین این توانایی را به دست می‌آورد که فراتر از هدایت الهی از ظرفیت فرقان و قدرت تشخیص حق و باطل برخوردار شده و از انوار قرآن و آثار و برکات آن بهره مند شود.(همان)

بی گمان اگر کسی بخواهد به مرتبت عالی احسان و تقوای اخص و آثار آن برسد و شرایط تزکیه نفس کامل برای او فراهم آید می‌آید باید از ظرفیت بی‌مانند روزه به ویژه در ماه مبارک رمضان بهره گیرد.

تزکیه نفس به عنایت الهی

از منظر تعالیم قرآن، هر کاری که انسان در چارچوب هدایت فطری عقلی و هدایت وحیانی نقلی انجام می‌دهد، عامل کسب تقوای الهی است؛ تقوایی که نه تنها معیار سنجش انسان و انسانیت و کرامت حقیقی او، بلکه مایه رستگاری ابدی و رضوان الله است.(شمس، آیات 7 تا 9؛ حجرات، آیه 13؛ بقره، آیات 1 تا 5) گاه تزکیه نفس به اعمال انسانی نسبت داده می‌شود؛ چنان‌که خدا می‌فرماید: قد افلح من زکاها؛ رستگار کسی است که نفس خویش را تزکیه کرده باشد.(شمس، آیه 9) اما حقیقت این است که تزکیه نفس که یک عمل ربوبی است، تنها به دست خدای رب العالمین انجام می‌شود؛ زیرا تزکیه نفس همانند این است که کسی بخواهد بگوید من کشاورز هستم و دانه کشت شده را من «ورز» آورده و جوانه دادم و به بلوغ نهائی و ثمردهی رسانیده‌ام؛ در حالی که انسان تنها دانه را در زمین کشت می‌کند و این دانه مرده را خدا است که زنده می‌کند و «ورز» می‌دهد تا به ثمردهی برسد. از این رو خدا خود را «زارع» (کشاورز) می‌داند و انسان را تنها «حارث»(کشتکار) می‌داند که دانه را در زیر خاک قرار می‌دهد و کشت می‌کند.(واقعه، آیات 63 تا 65)

در امر تزکیه نفس نیز این‌گونه است که انسان تنها مقدمات تزکیه را فراهم می‌کند که همان انجام اعمال نیک همراه با ایمان است؛ زیرا عمل با نیت ایمانی شاکله‌اش درست می‌شود و این نیت است که روح عمل است که از ایمان صادر می‌شود. وقتی انسان مؤمن کار نیکی همچون واجبات و مستحبات را انجام می‌دهد و از محرمات و مکروهات و حتی مباحات می‌گذرد، خود را به مرتبه تقوای اخص و احسانی می‌رساند و این‌گونه است که خدا در مقام تعلیم دهنده و تصرف‌کننده در وجود انسانی گام به گام او را به چیزهایی می‌رساند که حقایق انوار اسمای الهی است، بنابراین، انسان با اعمالی همچون روزه ماه رمضان این امکان را فراهم می‌آورد که خدا در مقام تعلیم و تزکیه انسان، همچون دانه گندم به پرورش او بپردازد. خدا در قرآن می‌فرماید که تزکیه کار انسان نیست، بلکه کار خود خدا است.(نور، آیه 21) پس همان گونه که زارع خدا است، تزکیه‌کننده نیز خدا در مقام پروردگاری است. انسان مؤمن با اعمال تقوایی خویش از جمله روزه گرفتن این امکان را فراهم می‌آورد تا خدا او را در مقام تزکیه نفس «رشد» دهد و به کمالات بایسته و شایسته برساند. از این رو یکی از آثار روزه رمضانی «رشد» معرفی شده است: لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ. (بقره، آیه 186) این رشد درخواستی که مؤمنان روزه دار در قالب دعای ظاهری و باطنی از خدا مسالت می‌کنند و خدا به آنان پاسخ مثبت داده و استجابت دعا می‌کند و ایشان را به مقام رشد می‌رساند، شامل همه ابعاد وجودی انسان می‌شود که براساس آیات قرآن نهایت عقلانیت، رشد است. کسی که به عقلانیت کامل برسد، هواهای نفسانی خویش از غضب و شهوت از جمله خورد و خواب و شهوت جنسی و غذایی را مهار و مدیریت کرده و به ضرورت بسنده می‌کند. این‌گونه است که دل انسان رشد یافته به محبتی می‌رسد که نور ایمان و محبت آن همراه با بیزاری تمام وجودی از کفر و فسوق و عصیان است.(حجرات، آیه 7) چنین رشدی دارای آثار بسیاری است که «علم لدنی» از پیامدهای آن است و انسانی که دارای علم لدنی شد فراتر از علم الیقین و عین الیقین در مرتبت حق الیقین نشسته است و تصرفات ربوبی در هستی و جان و جامعه و جهان دارد؛ چنان‌که «خضر» این‌گونه بود و حضرت موسی(ع) چنین علمی را طلب می‌کرد.(کهف، آیه 60 تا 82) این علم لدنی و رشدی(کهف، آیه 65 و 66) جز در سایه تزکیه نفس، به دست نمی‌آید که روزه رمضانی یکی از راهکارهای رسیدن به آن است(بقره، آیه 186)؛ زیرا اعمال صالح به‌ویژه روزه رمضانی که تقوای اخص و احسانی را می‌سازد، مهم‌ترین عاملی است که قدرت انسان را در مهار و مدیریت هواهای نفسانی به ویژه در مباحات تقویت و تثبیت می‌کند و امکان تزکیه الهی نفس را فراهم می‌آورد تا جایی که انسان به مقام رشد برسد.(همان)