قرآن کتاب زندگی است و در هر موضوعی که وارد می‌شود، از منظر حکمت نظری و عملی به آن ورود پیدا می‌کند. از همین رو مباحث قرآن، ‌آمیزه‌ای از حکمت نظری و عملی است، به طوری که حتی در یک آیه بر آن است تا ضمن بیان حکم و تعیین تکلیف بشر درباره موضوعی، فلسفه و چرایی آن را نیز بیان کند. 

قرآن در موضوع توبه در آیات مربوطه، به موارد و مصادیقی اشاره دارد که باید انسان از آنها توبه کند و با پذیرش اشتباه و خطا، به اصلاح امر بپردازد و با بازگشت به سوی خدا و اصلاح امر، بستر آینده عمل خویش را پاک و پاکیزه گرداند و از تکرار عمدی و سهوی خطا و اشتباه جلوگیری کند.در این مقاله به برخی از این مصادیق و موارد پرداخته شده است.

 ***

موارد و مصادیق توبه

با نگاهی به آیات قرآن در یک دسته‌بندی کلان می‌توان گفت که انسان باید از هرگونه خطا، اشتباه و گناه عمدی و سهوی توبه کند؛ زیرا همان طوری که ضرورت دارد تا انسان با توبه از اموری که با جهالت عقلی و عملی به صورت عامدانه انجام داده‌، خود را در مسیر درست و صحیح قرار دهد؛ همچنین لازم است تا با شناختی که به دست آورده، از اموری که ناخواسته و به طور سهوی انجام داده نیز توبه کند؛ زیرا توبه در این موارد موجب می‌شود تا هوشیاری خود را حفظ کند و در هر کاری بدون تعقل و علم وارد نشود.

البته برای عده‌ای از مردم این پرسش مطرح است که چه مواردی از نظر قرآن بسیار با اهمیت‌تر است که مسلمان مؤمن باید به آن اهتمام ورزد و اگر در آن موارد برخلاف آموزه‌های قرآن و اسلام عمل کرده با توبه به مسیر درست و صحیح در آید. بنابراین، با مراجعه به آموزه‌های قرآن تلاش می‌شود تا موارد با اهمیت معرفی شود. از جمله مهم‌ترین مواردی که قرآن بر توبه از آن تاکید دارد، می‌توان به امور زیر اشاره کرد:

1. ارتداد: کسی که از آموزه‌های وحیانی مطابق فطرت اسلام و قرآن، به آموزه‌های دیگری گرایش یافت، باید از آن توبه کند؛ زیرا هیچ آموزه‌ای نمی‌تواند انسان را نجات دهد و صراط مستقیم پیامبران(ع) همین اسلام و قوانین آن است.(آل عمران، آیات 19 و 85؛ مائده‌، آیات 3 و 48؛ شوری، آیه 13) قرآن به مردمان هشدار می‌دهد و می‌فرماید: و هر كه جز اسلام، دينى ديگر جويد، هرگز از وى پذيرفته نشود؛ و وى در آخرت از زيانكاران است. (آل عمران، آیه ۸۵) بنابراین، هر کسی از اسلام بیرون رود و ارتداد پیشه کند، باید توبه کند تا خدا با پذیرش توبه‌اش زمینه برای رهایی از خسران ابدی را برایش فراهم آورد.(آل عمران، آیات 86 و 89؛ توبه، آیات 73 و 74)

2. استهزاء: انسان‌ها در رفتارهای اجتماعی و معاشرت خویش، دانسته و نادانسته بلکه حتی برای مزاح و شوخی به استهزاء کلامی و رفتاری دیگران و لو با ایماء و اشاره می‌پردازند که بسیار کار زشت و زننده‌ای است. از نظر قرآن، هرگونه تمسخر مؤمنان گناهی است که آثار و پیامدهای زیانبار دنیوی و اخروی دارد. بنابراین برای در امان ماندن از آنها باید توبه کرد و به سوی مسیر درست بازگشت.(حجرات، آیه 11)

3. اسراف اقتصادی: اسراف دارای انواع گوناگونی است؛ خروج از حد اعتدال و زیاده‌روی درهر چیزی اسراف نامیده می‌شود؛ از همین رو لواط به عنوان اسراف جنسی مطرح شده است.(ذاریات، آیه 34) همچنین شرک (غافر، آیه 43) و سوءاستفاده از قدرت و برتری‌جویی(یونس، آیه 63؛ دخان، آیه 31) از مصادیق اسراف دانسته شده است. از نظر قرآن یکی از مهم‌ترین مصادیق اسراف، اسراف در امور اقتصادی و چگونگی مصرف است؛ برخی از مردم اهل زیاده‌روی در خوردن هستند و برخی دیگر گرفتار تبذیر و ریخت و پاش، بنابراین لازم است تا از این شیوه نادرست مصرف توبه کنند و به حد اعتدال و تعادل در مصرف بازگردند (طه، آیات 81 و 82)؛ چنین شیوه مصرف موجب غضب الهی و عامل سقوط انسان در دوزخ است. (همان) انسان‌هایی که گرفتار هواهای نفس هستند به جای اعتدال و تعادلی که عقل فرمان می‌دهد، گرفتار اسراف و زیاده روی می‌شوند؛ بنابراین، می‌توان گفت که مسرفان انسان‌های بی‌خردی هستند که با مصرف زیاد خویش، به خود و دیگران آسیب می‌زنند؛ یعنی هم موجب چاقی خویش می‌شوند و هم لقمه‌ای را از دهان فقیر و مسکینی باز می‌دارند.

4.افشای رازهای خانوادگی: همسران نسبت به یکدیگر همانند لباس هستند که در حکم وقایه و حافظ عمل می‌کند و زشتی‌ها را می‌پوشاند و جلوه‌های زیبا به یکدیگر می‌دهد.(بقره، آیه 187؛ نحل، آیه 81؛ اعراف، آیه 26) 

بنابراین، لازم است تا اسرار خانوادگی را برای صیانت و وقایه حفظ کرده و آن را برای دیگران افشا نکنند؛ زیرا افشای مسائل مربوط به حریم خصوصی خانوادگی می‌تواند تبعات و آثار خطرناکی به دنبال داشته باشد. این دسته از مسائل همواره باید در حکم اسرار از درجه محرمانگی برخوردار باشد و به اشکال گوناگون حفاظت و صیانت شود. پس کسی که به افشای اسرار خانوادگی می‌پردازد باید توبه کند. 

در حقیقت خدا از زنان و مردان مؤمن می‌خواهد تا اسرار خانوادگی را در صندوق اسرار قلب خویش نگه دارند و در مجالس و محافل عمومی و خصوصی برای دیگران آن را نگشایند.(تحریم، آیات 3 و 4؛ مجمع‌البيان، ج 9- 10، صص 471- 472) 

5.القاب زشت: از دیگر گناهانی که انسان باید از آنها توبه کند، خواندن دیگران به القاب زشت است که حتی خود شخص نیز آن را ناخوشایند می‌داند و باید از آن اجتناب کند؛ زیرا بر اساس قاعده طلایی «هرچه برای خود نمی‌پسندی برای دیگران مپسند» باید از خواندن دیگران به القاب زشت و ناخوشایند اجتناب کرد. این نوع رفتار اجتماعی از نظر قرآن، گناهی بزرگ است که باید از آن خودداری کرده و در صورت انجام از آن توبه کند و به مسیر درست رفتار اجتماعی و خواندن دیگران به القاب نیک و زیبا اقدام کند.

 از نظر قرآن کسانی که به این شیوه اجتماعی زشت عمل می‌کنند، جزو ظالمین هستند که به جای عدالت ورزی، نسبت به دیگران ظلم روا می‌دارند.(حجرات، آیه 11)

6.انحراف قلبی: انسان همان طوری که باید مواظب چشم و گوش خویش باشد و مسئولیت رفتار آنها را به عهده گیرد واجازه ندهد تا هرچه را بشنود و ببیند؛ زیرا چشم و گوش مسئول است و انسان از عملکرد آنها بازخواست می‌شود (اسراء، آیه 36)؛ همچنین در برابر گرایش‌های قلب مسئول است (همان) و باید مراقب باشد تا انحرافی در گرایش‌ها نداشته باشد که از آن به «زیغ» یاد می‌شود. پس اگر کسی گرفتار انحراف قلبی شد باید توبه کرده و به اصلاح گرایش قلبی خود اقدام کند و از خدا بخواهد تا او را در این امر یاری رساند.(توبه، آیه 117؛ تحریم، آیه 4؛ الميزان، ج 19، ص 331؛ مجمع‌البيان، ج 9- 10، ص 474)

7. عیب‌جویی: مؤمنان، موظّف به خوددارى از عیب‌جویى یکدیگر و توبه کردن از آن هستند.(حجرات، آیه 11) «لَمْز» به معناى عيب گرفتن در حضور است. (مجمع‌البيان، ج 9- 10، ص 204)

8.بخل: یکی از رفتارهای سالم اقتصادی انفاق و صدقه است (ذاریات، آیات 24 و 25؛ معارج، آیه 19)؛ در مقابل،«بخل» از رفتارهای ناسالم اقتصادی است که مسلمان باید از آن اجتناب کند. 

از نظر قرآن، کسانی که بخل می‌ورزند به خود و دیگران زیان وارد می‌سازند؛ زیرا این رفتار اقتصادی نشانه‌ای از «هلوع» بودن (حرص شدید) (ذاریات، آیات 19 تا 21) و بی‌اعتقادی به این است که اموال در اختیار افراد، در حقیقت «مال الله» است(نور، آیه 24) که مالک حقیقی یعنی خدا حقوقی در هر مالی برای دیگران قرار داده است. (ذاریات، آیه 19؛ معارج، آیات 24 و 25) کسانی که به هر شکلی می‌کوشند تا این حقوق را ادا نکنند و بخل می‌ورزند باید توبه کنند تا گرفتار انواع مشکلات دنیوی و اخروی و مالی و معنوی نشوند. (قلم، آیات 17 تا 32)

9.کفر و شرک و تثلیث: اعتقاداتی چون کفر به خدا، یا قرار دادن شریک برای خدا همانند تثلیث مسیحی که قائل به سه خدای پدر و پسر و روح القدس هستند، از جمله عقایدی است که انسان باید از آن توبه کند تا گرفتار عذاب نشود. (مائده، آیات 72 و 74؛ توبه، آیات 3 و 5 و 11)

10.تجسس: تجسس نوعی دخالت در حریم خصوصی دیگران است. جاسوس کسی است که به این رفتار به عنوان یک شغل می‌نگرد، اما تجسس به شکل شغل نیست، بلکه سرکشی در اسرار دیگران است. از نظر قرآن، چنین شیوه در رفتار اجتماعی می‌تواند آسیب زا باشد؛ زیرا در روابط اجتماعی باید حریم‌های خصوصی دیگران از جمله اسرار آنان مورد تجسس قرار نگیرد و کسی در این حریم‌ها وارد نشده و سرکشی و کسب خبر نکند. کسانی که چنین کاری می‌کنند باید از عمل زشت خویش پشیمان شده و دست از آن بردارند و به درگاه خدا توبه و استغفار کنند.(حجرات، آیه 12).(یوسف، آیه 87)

11. فرار از جهاد: جهاد به معنای دفاع از مرزهای جغرافیایی اسلام واجب دینی است؛ زیرا امنیت خویش و دیگران حفظ و صیانت می‌شود و دشمن متجاوز فعلی یا محتمل دفع می‌شود. از نظر قرآن، کسی که از جهاد و حضور در میادین نبرد رویگردانی می‌کند، باید توبه کند تا از آثار و تبعات دنیوی و اخروی خودداری از جهاد در امان ماند. (توبه، آیات 102 و 118؛ مجمع‌البيان، ج 5- 6‌، ص 100)

12. ترک نماز و تضییع آن: نماز ستون دین است که باید اقامه شود؛ و کسی که نماز به‌جا نمی‌آورد گویی هیچ عملی را انجام نداده است؛ زیرا آنچه ستون اصلی خیمه اسلام است را به‌جا نیاورده و برپا نداشته است. 

بنابراین، شخص برای اینکه اهل اسلام باشد، باید همواره بر نمازهای پنج گانه در اوقات آن محافظت کند و اگر چنین نکرد از رفتار خویش توبه کند تا در دنیا و آخرت از پیامدهای آن در امان ماند. (مریم، آیات 59 و60؛ مجمع‌البيان، ج 5- 6‌، ص 802)

13. تهمت و قذف: تهمت زدن به معنای نسبت دادن عمل زشت و خلاف به دیگری بدون اثبات یا مدارک اثباتی است. 

از نظر قرآن در روابط اجتماعی با دیگران نباید بدون علم و آگاهی، دیگری را به چیزی ناروا متهم کرد. بنابراین، اگر کسی چنین کاری کرد، باید از آن توبه کند(نور، آیه 14)؛ چرا که آيه در سياق آيات قصه افك است؛ و منظور از فضل خدا، مهلت دادن براى توبه و شتاب نكردن خدا در مجازات صاحبان افك است. 

پس اگر توبه نکنند، گرفتار عذاب الهی می‌شوند. 

(نور، آیات 5 و 14؛ مجمع‌البيان، ج 7- 8‌، ص207) 

14. رباخواری: همان طور که اسراف، عملی زشت در ساحت اقتصادی و مصرف است؛ همچنین رباخواری عمل زشت اقتصادی در ساحت کسب درآمد و معاملات است؛ زیرا رباخوار کاری انجام نمی‌دهد، بلکه خواهان اضافه‌ای است که به سبب زمان برای خویش قائل است؛ یعنی هیچ‌گونه فعالیت اقتصادی انجام نمی‌شود و به جای آنکه اقتصاد را شکوفا کند، موجب تباهی آن می‌شود. 

کسانی که رباخواری می‌کنند به طور رسمی اعلان جنگ با خدا کرده اند؛ بنابراین، برای رهایی از آن باید توبه کنند و کار خویش را اصلاح نمایند(بقره، آیات 275 تا 279)؛ زیرا موعظه در اين آيه 275 بر اساس حديثى از امام باقر‌(ع)، همان توبه است. (تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 292، ح 1163)

15.زنا: زنا برخلاف ازدواج، بدترین شیوه برای ارضای شهوات جنسی است و مردمان نمی‌توانند برای ارضای شهوات جنسی از این راه وارد عمل شوند. کسانی که این کار را می‌کنند باید توبه کرده و رفتارشان را اصلاح کنند.(نساء، آیه 16؛ فرقان، آیات 68 و 70)

16.سرقت: از جمله گناهانی که انسان باید از آن توبه کند دزدی است؛ زیرا شیوه‌ای درست برای کسب مال نیست(مائده، آیات 38 و 39)؛ از امام باقر يا امام صادق‌(ع) نقل شده که درباره دزدى كه پيش از دستگيرى و اطّلاع بر سرقت، توبه كند و اصلاح و جبران نماید، حدّ بر او جارى نمى‌شود.(الكافى، ج 7، ص 250، ح 1)

17. بدگمانی: بدگمانی از جمله رفتارهای ضد اجتماعی است که موجب می‌شود تا ارتباط اجتماعی به‌شدت شکننده شود و اعتماد از دست برود. بنابراین، لازم است تا آن را از خود دور کرده و توبه و اصلاح نماید.(حجرات، آیه 12)

18. قتل، شکنجه و اذیت مؤمنان: هرگونه رفتار ضد اجتماعی علیه مؤمنان از جمله اذیت و آزار و شکنجه می‌تواند تبعات و پیامدهای بدی را به دنبال داشته باشد. بنابراین، شخص باید از کردار خویش توبه کند تا از آن در امان ماند.(بروج، آیه 10) همچنین قتل مؤمنان بی‌گناه بی‌هیچ دلیلی مجازات دنیوی و اخروی دارد که شخص باید از آن توبه کرده و اصلاح نماید.(نساء، آیات 92 و 93؛ فرقان، آیات 69 و 70)

19.شهوترانی: انسان باید قوه غضب و شهوت خویش را با عقل مدیریت کرده و به اعتدال برساند؛ اگر چنین نکند غضب و شهوت مسلط شده و او را به اسراف و ظلم وادار می‌کند. کسی که گرفتار شهوترانی می‌شود برای خویش فرجامی بد رقم می‌زند. بنابراین، باید توبه کرده و اصلاح نماید.(مریم، آیات 59 و 60)

20. ظلم: ظلم دارای انواعی از جمله ظلم به خود، ظلم به خدا، ظلم به دیگران است. هر‌گونه ظلم به معنای خروج از دایره عدالت است، بنابراین، انسان باید از آن توبه کند تا در امان ماند.(نساء، آیه 64؛ مائده، آیه 39؛ اعراف، آیه 23؛ انبیاء، آیه 87؛ قلم، آیات 17 تا 32؛)

21.‌آمیزش در حال عادت ماهیانه: حیض نوعی «اذیت» است که در آن حال باید از هرگونه ‌آمیزش جنسی با زن اجتناب کرد؛ زیرا چنین رفتار جنسی آثار سوء بدنی و روانی دارد که باید برای رهایی از آن، از زناشویی در این زمان و حالت دوری کرد.کسی که در این دوران اقدام به این کار حرام بکند به تصریح قرآن باید توبه کند.(بقره، آیه 222)

اینها بخشی از اموری است که به دستور قرآن باید از آنها توبه کرد. در آیات قرآن موارد دیگری از گناهان بیان شده که لازم است گناهکار از آنها توبه کند تا وضعیت دنیوی و اخروی‌اش بهبود یابد.