پرسش:

زندگی برزخی که تا قبل از وقوع قیامت، انسان در آنجا قرار دارد، چه وجوه اشتراک و افتراقی با زندگی در این دنیا دارد؟

پاسخ:

در بخش نخست پاسخ به این سوال به مباحثی همچون، حیات برزخی و چهار مورد از اشتراکات حیات برزخی با زندگی این دنیا را شامل: 1- زندگی زمینی 2- وجود آسمان و زمین 3- وجود شب و روز 4- وجود زمان پرداختیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی می‌گیریم:

5- وجود جسم و بدن

همان‌گونه که انسان در عالم دنیا مرکب از جسم و روح است و با جسم خود لذت‌ها و رنج‌ها را در می‌یابد، در عالم برزخ نیز انسان مرکب از جسم و روح است و مثل دنیا لذت‌ها و رنج‌ها را در می‌یابد، اما با این تفاوت‌ که بدن دنیایی بدن مادی است، اما بدن برزخی بدنی مثالی است. بدن مثالی نیمه مجرد است و در عین مادی صرف نبودن ویژگی‌هایی همچون حجم، رنگ و شکل دارد. آنچه در عالم رویا می‌بینیم، نمونه‌ای از عالم مثال است. در روایات به این بدن مثالی اشاره شده است. در روایتی ابوبصیر می‌گوید: از امام صادق(ع) درباره ارواح مؤمنان پرسیدم. فرمودند: آنها در بهشت به صورت بدن‌هایشان هستند، به گونه‌ای که اگر ایشان را ببینی می‌گویی این فلانی است. (تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، ج 1، ص 466) همچنین ابوولاد حناط از امام صادق(ع) می‌پرسد: ارواح مؤمنان بعد از مرگ در کجا استقرار می‌یابند؟ امام فرمود: در بدن‌هایی مانند بدن‌های دنیوی. (همان، ص 244)

نکته قابل تامل در بدن برزخی این است که هر چند بدن برزخی مشابه بدن دنیوی است اما کاملا با آن یکسان نیست و اعمال و رفتار دنیوی انسان در تعیین شکل بدن برزخی او دخالت دارند. شکل بدن دنیوی یا صورت ظاهری انسان تابع قوانین و داشت و تاثیر و تأثرهای محیطی است و انسان در تعیین شکل خود اختیاری ندارند. اما شکل بدن برزخی تابع سیرت یا صورت باطنی او است که سیرت نیز تابع اعمال و رفتار است. هر عملی دارای شکلی ملکوتی است که در تعیین شکل باطنی عامل آن دخالت دارد. از این رو شکل انسان در برزخ و قیامت تابع اعمال و رفتار او است. بدین‌ لحاظ تعیین شکل انسان در دنیا خارج از اختیار و اراده انسان و درآخرت به اختیار و انتخاب او است. مرحوم آیت‌الله حسن‌زاده در کتاب هزار و یک کلمه، جلد چهار، صفحه 152 می‌نویسد: «هر عملی صورتی دارد که در عالم برزخ آن عمل بر آن صورت بر عاملش ظاهر می‌شود که صورت انسان در آخرت نتیجه عمل و غایت فعل او در دنیا است و همنشین‌های او از زشت و زیبا همگی غایات افعال و صوراعمال و آثار و ملکات او است که در صقع ذات او پدید می‌آیند.»

6- ارتباط با بستگان و دوستان

همان‌گونه که انسان در دنیا با دوستان و بستگان خود ارتباط دارد و در جمع آنان حاضر می‌شود، در عالم برزخ نیز این ارتباط وجود دارد و میت در جمع کسانی قرار می‌گیرد که با آنان سنخیت روحی دارد. امام علی(ع) به اصبغ‌ا‌بن‌نباته فرمود: «اگر حجاب برزخی کنار رود و آن جهان بر شما نمایان گردد، هر آینه ارواح مؤمنان را در پشت این شهر (نجف) خواهید دید که حلقه‌وار گردهم آمده، با هم دیدار می‌کنند و سخن می‌گویند. روح هر مؤمنی در اینجا و ارواح کفار در وادی برهوت است. (بحارالانوار،‌ ج6، ص234) افزون بر رابطه میان اموات مؤمن و کافر با یکدیگر، آنان با بستگان خود در دنیا نیز ارتباط دارند و از احوال آنان آگاه می‌شوند، ولی از دو جهت میان آنها تفاوت وجود دارد: 1- مؤمن تنها از اخبار خوشحال‌‌کننده بستگان خود با خبر می‌شود وغیرمؤمن از اخبار ناراحت‌کننده آنان آگاهی از این اخبار نوعی نعمت و عذاب هستند. (کافی، ج 3، ص230)؛ 2- ارتباط‌های دنیوی تابع قوانین مادی  و محدودیت‌های برخاسته از نظام مخصوص ماده است، و به وجود وسایل ارتباطی بستگی دارد و به زمان و مکان خاصی محدود است، اما ارتباطات برزخی تابع میزان آزادی روح فرد است. هر قدر روح فرد آزادتر باشد،‌ رفت و آمد او به عالم دنیا بیشتر و میزان اطلاع و تاثیر و تاثر او ازآن نیز بیشتر است. اما آزادی روح به چه عواملی وابسته است؟ آزادی روح تابع میزان ایمان و تقوا است، همچنان که در دنیا ایمان و تقوا باعث آزادی انسان از محدودیت‌های شهوانی و غضبی است در عالم برزخ نیز سبب آزادی روح او است.

7- تکامل و تنزل

در دنیا قانون حرکت و تکامل وجود دارد و انسان‌ها می‌توانند با انتخاب راه درست یا نادرست به سوی بالا یا پایین حرکت کنند و خود را به سعادت یا شقاوت برسانند.حرکت به معنای خروج از قوه به فعل و به فعلیت رساندن استعدادها است. این حرکت با مرگ انسان پایان می‌پذیرد و انسان امکان انتخاب و عمل خود را از دست می‌دهد. اما پس از مرگ آثار و نتایج رفتار درست یا نادرست انسان تداوم می‌یابد و بر درجات یا درکات او در عالم برزخ تاثیر می‌گذارد. بنابراین همان‌گونه که در دنیا تکامل یا تنزل وجود دارد،  در برزخ نیز چنین هست، با این تفاوت که برزخ ادامه روند زندگی دنیوی است و امکان تغییر مسیر برای فرد وجود ندارد. گواه این مدعا روایاتی است که به همین مضمون رسیده است. البته برخی اعمال نیک و با قیات‌ صالحاتی انسان مانند: سنت‌های حسنه، آثار مکتوب علمی و تربیت فرزندان صالح و... صدقات جاریه‌ای هستند که از این دنیا پس از مرگ موجب تکامل صاحبان آن در عالم برزخ می‌شوند.