نگاهی به فیلم «ناقه» محصول عربستان سعودی
درباره زنـان یا علیـه آن‌ها؟!
فاطمه قاسم آبادی
بیش از یک دهه است که در فیلم‌های آسیایی، تمرکز روی زنان و مشکلات‌شان افزایش یافته است.
این مسئله که به امید فیلمسازان برای کسب جوایز بین‌المللی هم ربط مستقیم دارد، باعث شده تا کارگردانان زیادی به این سمت بروند و هر کدام سعی کنند با روش‌های مختلف، این مشکلات را با پر و بال بیشتری به نمایش بگذارند.
جالب اینجاست که در تمام این ساخته‌ها، مهم‌ترین مسئله که بیان راه‌حل‌هایی برای رفع مشکل زنان آن جامعه است، اصلا وجود ندارد و فیلم‌ساز مورد نظر، اصلا علاقه‌ای به طرح چنین قضیه‌ای ندارد و به جایش سعی می‌کند همه چیز را در بن بستی نشان بدهد که مخصوص زن شرقی است و مخصوصا اگر فیلم مربوط به غرب آسیا باشد، کلیشه رایج این است که حتما ریشه مشکلات زنان در اعتقاد آن‌ها به مذهب، به تصویر کشیده شود!
عربستان به عنوان کشوری که چند سالی است به خاطر سیاست‌های جدیدش سعی کرده توجه مردم دنیا را به خود جلب کند، حدود سه سالی است که سعی کرده از این قافله سمی عقب نماند و سال گذشته با رونمایی از فیلم «ناقه» به کارگردانی «مشعل الجاسر» رسما پا به این میدان گذاشته است.
داستان دختر سرکش
داستان فیلم «ناقه» در مورد دختر جوانی است به نام «سارا» که در عربستان سعودی زندگی می‌کند. این دختر که هیچ شباهتی به دخترهای طبقه متوسط و مذهبی مانند خانواده‌اش ندارد، اهل سیگار کشیدن، مصرف مواد مخدر، دوستی با مردها و... است و جالب است که خانواده‌اش هم با وجود چنین سبک زندگی بی‌بند و باری، هیچ وقت موفق نشده‌اند مچ او را بگیرند!!!
داستان فیلم در واقع از روزی شروع می‌شود که سارا تصمیم می‌گیرد با دوست پسر خود، برای شرکت در یک کمپ تفریحی، به اطراف صحرای ریاض برود و به قول دوستش، یک شب خوش بگذراند. سارا به خاطر تردیدهای پدرش که بو برده او ممکن است قابل اعتماد نباشد، به دوستش می‌گوید که هر کجا بروند، باید ساعت 10 شب برگردند چون او به خانواده‌اش گفته تا ساعت 10 برای خرید با دوستش رفته و اگر دیرتر شود، همه چیز لو می‌رود. سارا در نهایت با دوستش به صحرا می‌روند و در راه، به خاطر مصرف مواد مخدر باعث کشته شدن یک شتر می‌شوند و بعدش انواع کابوس‌ها در این سفر‌گریبان سارا را می‌گیرد. البته در انتهای داستان او موفق می‌شود تمام مشکلات را پشت سر بگذارد و پیروزمندانه راس ساعت 10 شب از صحرا به جایی که با پدرش قرار داشته برسد و چیزی هم لو نرود.
تقلیدی و بی‌سر و ته
فیلم «ناقه» دریک کلام، فیلم کاملا بی‌ارزشی است. کارگردانی فیلم، تدوینش، فیلمنامه و حتی شخصیت‌پردازی‌ها در این فیلم به شدت ضعیف است. کارگردان فیلم کاملا مشخص است در تقلید از فیلم‌های غربی سعی کرده تا کابوس‌های بی‌سر و ته این دختر را که در نهایت به هیچ وحدتی نمی‌رسند، با استفاده از فلش بک‌های متعدد و قسمت، قسمت کردن روایت‌های متفاوت، کنار هم سوار کند ولی چون هیچ مهارتی در این کار نداشته و در اصل خودش هم فیلمنامه را نفهمیده، نتوانسته به نتیجه درستی برسد. شخصیت‌ها در فیلم «ناقه» هیچ هویتی ندارند و تنها شخصیت دختر فیلم اسم دارد و بقیه تنها در جلو بردن داستانی که وجود ندارد، شرکت دارند!
سارا به عنوان یک دخترعرب در عربستان، هیچ شباهتی به یک دختر مسلمان از آن فرهنگ ندارد. او به راحتی خط قرمزهای اجتماعی و دینی جامعه و خانواده‌اش را می‌شکند، در حالی که در خانواده‌ای زندگی می‌کند که مثلا روی خط قرمزها حساس هستند! او نه برای خانواده‌اش و نه حتی مردی که با او رابطه دارد، ارزش و احترامی قائل نیست و هیچ نشانه‌ای از یک دختر عرب در وجود او دیده نمی‌شود.
کارگردان فیلم مشعل الجاسر، به عنوان کسی که سومین فیلم خود را جلوی دوربین برده است، نتوانسته تصویر درستی از دختر عربِ در عربستان را به مخاطبینش نشان بدهد و تنها در حرکتی تقلیدی، یک سری نارضایتی‌ها به خاطر حجاب و نبود آزادی برای بی‌بند و باری و... را مشکل دختران مسلمان نشان داده است.
در راستای اسلام‌زدایی
سازنده فیلم «ناقه»، به عمد تمام تلاشش را کرده تا دختر عربستانی را موجودی بی‌قید و ولنگار نشان بدهد. شخصیت سارا در فیلم، نه تنها هیچ وجه مذهبی ندارد، که خالی از احساسات انسانی هم نشان داده شده است.
در سال‌های اخیر، حکام عربستان سعی کرده‌اند با سیاست‌های متفاوت، تصویر دیگری نسبت به آنچه در این کشور می‌گذرد، به دنیا نشان بدهند.
تقریبا بعد از رسوایی قتل جمال خاشقچی و تبدیلش به اخبار روز دنیا، نگاه مردم دنیا به عربستان و حاکمانش، به شدت منفی شد و این مسئله به وضوح در رفتار دولت‌های اروپایی و آمریکا دیده می‌شد.
حالا بعد از گذشت چندین سال از آن اتفاقات، عربستان برای تعدیل چهره حاکمانش، سیاست‌های خود را عوض کرده و سعی کرده با خرید بازیکنان معروف فوتبال و یا با تبدیل آن‌ها به چهره گردشگری عربستان، چهره تازه‌ای از این کشور را در ذهن مخاطبین دنیا قرار بدهند.
آن‌ها در همین راستا، روش‌های مدرن و نزدیک شدن به استانداردهای غربی را هم مد نظر قرار داده‌اند، از همین رو جشنواره‌های مربوط به فیلم، موسیقی و حتی سگ‌ها را در این کشور با حضور ستاره‌های معروف غربی و ترک و... برگزار کرده‌اند و به تازگی هم خدمات فروش مشروب (البته به صورت محدود) در عربستان شروع شده است!
این میزان از خرج و تبلیغ غرب‌گرایی برای حاکمانی که پیرو مفتی‌های وهابیی هستند که به مدت زمان طولانی حکم‌های به دور از منطق و حتی افراطی‌شان خبرساز بود، جالب توجه است، مخصوصا که در حال حاضر هیچ صدایی در مخالفت با این تغییرات و اسلام‌زدایی‌های آشکار، از همان مفتی‌ها هم در نیامده و کاملا مشخص است که حکام جدید، اجازه اظهار نظر به کسی نمی‌دهند!
در بین کشورهای عربی، می‌توان گفت در سال‌های اخیر، اردن کشوری است که بیشترین همکاری را با شبکه نتفلیکس آمریکا داشته است و از نظر فیلم‌سازی در این سال‌ها سعی کرده خودش را به استادنداردهای جهانی کمی نزدیک‌تر کند. ولی در مقایسه با اردن، عربستان به شدت ضعیف‌تر است و حتی برای تقلید از آثار فیلمسازان موفق هم نتوانسته موفق عمل کند.
شاید دلیل این عدم موفقیت، این مسئله باشد که پول و سرمایه بدون پشتوانه تجربه و آموزش، هرگز جوابگو نیست و در هنر و مخصوصا شاخه‌ای مثل سینما، این‌قدر پیشرفت ساده و بی‌سر و ته نیست که بشود تنها با پول، نتیجه سال‌ها آزمون و خطا و آموزش و... را به دست آورد. در یک جمله فیلمسازان عربستان باید به این نکته دقت کنند که غوره نشده نمی‌توان در هیچ هنری یکمرتبه مویز شد!
برای احقاق حق یا تحقیر زنان؟
در فیلم ناقه که معنای نامش «شتر ماده» است، مخاطبین در همان ابتدا می‌بینند که زن حامله‌ای زایمان می‌کند و در صحنه‌های بعد، شتری را نشان می‌دهند که در حال زایمان است!
این کنایه شباهت شخصیت زن داستان با شتر ماده، در جای جای داستان تکرار می‌شود و مثل اینکه مهم‌ترین حرف مثلا هنری سازنده همین است و اگر این را از فیلمش بگیرند، کل فیلم بی‌معنا می‌شود!
شخصیت سارا از همان ابتدا به صورت دختری سرکش نشان داده می‌شود که در جایی از داستان دوستش به او می‌گوید:
«تو شتری فراری هستی!»
سارا در جواب از او می‌پرسد چرا شتر را کینه‌توز می‌دانند؟ (انگار که شخصیت سارا خودش در آن فرهنگ زندگی نکرده و دلیل این سؤال را که بسیار معروف است، نمی‌داند!) دوستش در جواب می‌گوید:
«چون اگر شترها را بزنی، هرگز فراموش نمی‌کنند»
در داستان سارا به عنوان شخصیتی به تصویر کشیده می‌شود که نسبت به همه چیز و همه‌کس کینه دارد. این کینه نسبت به پدر و مادر و برادرش شروع می‌شود و به تمام شخصیت‌های زندگی‌اش می‌رسد.
در سکانس پایانی وقتی سارا برای جبران شیطنت برادرش، به چشم او که تازه عمل کرده ضربه می‌زند، اوج کینه و بیرحمی این شخصیت نشان داده می‌شود.
در فیلم ناقه مثلا کارگردان می‌خواهد شرایط یک دختر عرب را که در سختی است و آزادی ندارد، نشان بدهد و ادای روشن فکرها را در بیاورد ولی به قدری دیدگاه سنتی و ضد زن در او بالاست که نمی‌تواند از پس نشان دادن چنین پزی بر بیاید و حس همذات‌پنداری مخاطبین را نسبت به شخصیت زن فیلمش بیدار کند، چرا که نفرت از زنان و دختران، در فیلم بسیار واضح است.
این تناقض در دیدگاه سازنده، باعث می‌شود تا مخاطبین نتوانند به هیچ وجه با فیلم و شخصیت زنش ارتباط برقرار کنند و به نتیجه برسند که سارا در انتها تنها یک دختر بی‌بند و بار عقده‌ای است یا دختری مظلوم که به دنبال آزادی و رهایی از فشارهای اطرافیانش است؟
در نهایت می‌توان گفت عربستان چون هنوز فیلمسازان قوی در حد ساخت فیلم‌های بین‌المللی ندارد، به جایش با پول و سرمایه‌اش از ساخته‌های دیگر فیلمسازان کشورهای مسلمان، که دیدگاه‌های ضد دینی دارند، حمایت می‌کند. در راستای همین مسئله، عربستان طبق گفته صندوق دریای سرخ این کشور، امسال حامی مالی 7 فیلم حاضر در شاخه بهترین فیلم بین‌المللی اسکار 2024 شده است.
فیلم‌های نماینده اسکار 2024 اردن، عراق، تونس، سودان، یمن، مراکش و بلژیک، با حمایت مالی عربستان ساخته‌های خود را برای این مراسم آمریکایی پر سر و صدا آماده کرده‌اند و مشخص است که عربستان برای پروژه‌ها و فرهنگ‌سازی‌های ضد دینی خود، نمی‌خواهد در منطقه و بین کشورهای مسلمان تنها باشد و این تازه شروع راه برای آن‌هاست.