پرسش:

چه علل و اسبابی موجبات خروج انسان از مسیر فطرت خداآگاه و خداجوی انسان را فراهم می‌آورد و به عنوان موانعی برای سیر و سلوک اخلاقی او به حساب می‌آید؟

پاسخ:

نظام علل و اسباب جهان

اخلاق خوب و حسنه و اخلاق بد و رذیله به نوبه خود مانند همه‌چیز دیگر این جهان، علل و اسباب خاص خود را دارد. اگر بخواهیم اخلاق خوب را تحصیل و با اخلاق بد مبارزه کنیم باید به علل و اسباب آنها پی ببریم. هرچند انسان هم استعداد خلق و خوی خوب، هم خلق و خوی بد را دارد، اما خلق و خوی خوب به طبیعت و فطرت انسان نزدیک‌تر است. همان‌گونه که تن و جسم انسان ممکن است سالم و یا بیمار شود اما سلامت به طبیعت جسم او نزدیک‌تر است و دستگاه نظام خلقت بر حسب طبع اولی خود جسم را سالم می‌سازد اگر احیانا بیمار شد، دو اثر علل و اسباب خارجی مانند میکروب‌ها، ضایعات و عفونت‌ها می‌باشد، طبیعت و فطرت روحی انسان نیز به راستی و تقوا و عدالت و آزادی و کرامت است، دروغ و خیانت و ظلم و ستم و... در اثر یک سلسله انحرافات و علل و اسباب خارجی پدید می‌آید.

شناخت علل و اسباب انحرافات اخلاقی

1- محیط فاسد و آلوده

محیط یعنی مجموعه‌ای از مؤلفه‌های خارجی که اعم از انسان است و آثار آنها خواه ناخواه بر هر فردی که با آنها مواجه است تاثیر می‌گذارد. محیط اگر فاسد و منافی اخلاق فضیله و پسندیده باشد، به‌طور طبیعی اخلاق انسان‌ها را فاسد می‌کند. همچنین بالعکس اگر محیط سالم و توأم با مؤلفه‌های اخلاق حسنه باشد آن هم تاثیرات مثبت و خاص خود را در مسیر کمالات انسانی خواهد داشت. طبیعت روحی و اخلاقی انسان مانند آب تحت تاثیر اشیاء مجاور خارجی قرار می‌گیرد و بستر و محیط اجتماعی آلوده او را، آلوده می‌کند و به شکل طبیعت خود درمی‌آورد. لذا یکی از وظایف و فرایض دینی ما اصلاح محیط و ایجاد بسترهای اجتماعی سالم برای سیر و سلوک اخلاقی است که از آن به نام امر به معروف و نهی از منکر خوانده می‌شود.

2- معاشرت با بدان

مجالس و همنشینی خوب به طور طبیعی تاثیر خوب و مجالس بد تاثیر بد را بر اخلاق انسان دارد. پیامبر گرامی(ص) فرمود: «المرء علی دین خلیله و قرینه فینظر احدکم من یخالل» انسان بر دین دوست و همنشین خود است پس هر یک از شما باید بنگرد که چه کسی را به دوستی برمی‌گزیند.(امالی شیخ طوسی، ص518، ح1135) یا امام علی(ع) در این زمینه می‌فرماید: «مجالسهًْ اهل الهوی فساهًْ للایمان» همنشینی با اهل هوا و هوس فراموشخانه ایمان است.(نهج‌البلاغه، خطبه84)

3- افراط و تفریط در کارها

اصولا ارزش‌های اخلاقی انسان از منظر آموزه‌های وحیانی اسلام همگی در مرز اعتدال تعریف می‌شوند. اگر اندکی از این مرز اعتدال حالت افراط یا تفریط به خود بگیرند دیگر آن ارزش جایگاه خود را از دست می‌دهد و تبدیل به ضد ارزش می‌شود. امام علی(ع) می‌فرماید: «لاتری الجاهل الا مفرطا او مفرّطاً» جاهل را جز در این حالت نمی‌شود دید، یا در حال افراط است یا تفریط.(نهج‌البلاغه، حکمت70) بنابراین افراط و تفریط در کارها ضد اخلاق حسنه و فاضله به حساب می‌آید.

4- فقدان عدالت اجتماعی

فقدان عدالت اجتماعی خواه از این جهت که رسوم و مقررات و سنن آن اجتماع منشأ بی‌عدالتی‌ها شده باشد و یا از جهت شیوه حکمرانی رهبران که عدالت و دادگستری را ضعیف کرده باشد، موجبات فراهم شدن فساد اخلاقی مردم را در آن جامعه فرهم می‌سازد. انسان زمانی می‌تواند اخلاق خوب و سالمی داشته باشد که روح و روان آرامی داشته باشد. اگر به هر علتی این آرامش روحی به هم بخورد، به طور طبیعی دیگر قادر به حفظ تعادل روحی که مادر و سرمنشأ همه اخلاق پسندیده است نخواهد بود.

5- بیماری جسم

بیماری تن و جسم و محرومیت از سلامت فیزیکی نیز به نوبه خود در برهم زدن تعادل روحی سهم بسزایی دارد. سلامت و صحت و امنیت علاوه بر اینکه دو نعمت بزرگ خداوند هستند، شرط اخلاق خوب هم به شمار می‌روند.

6- جهل و نادانی

جهل و نادانی و توجه نداشتن به منافع و آثار ایجابی اخلاق نیک و فضیله و مضار و آثار سلبی اخلاق زشت و رذیله، یکی دیگر از علل فساد اخلاقی انسان به حساب می‌آید.

7- آرزوهای دراز

طول الأمل در آموزه‌های وحیانی به عنوان یک ضد ارزش قلمداد شده. البته منظور مطلق هر آرزو نیست بلکه آرزوهای نامعقول در اینجا مراد است که موجب نسیان آخرت می‌شود و انسان فکر می‌کند تا ابد در این دنیا می‌ماند و می‌تواند همه این آرزوهایش را محقق کند. بنابراین شرایط تحصیل سیر و سلوک اخلاقی مجموعا عبارت است از: 1- ایمان و عقیده 2- معلم و مربی شایسته 3- کتاب‌های نافع 4- کار صحیح به اندازه و متعادل 5- اعتدال در استفاده از لذات مشروع 6- سلامت جسمی مناسب 7- عدالت اجتماعی 8- محیط سالم 9- معاشر و همنشین خوب