به‌یاد قیام خونبار مردم تبریز
تاریخ ایران چنین قتل‌عامی را به یاد ندارد
دفتر پژوهش‌های مؤسسه کیهان
«... من نمی‌دانم با چه زبانی به اهالی محترم تبریز و به مادران داغدیده و پدران مصیبت کشیده تسلیت بگویم؛ با چه بیان این قتل‌عام‌های پی‌درپی را محکوم کنم. من از مقدار جنایات و عدد مقتولین و مجروحین اطلاع صحیح ندارم ولی از بوق‌های تبلیغاتی معلوم می‌شود که جنایت‌ها بیش از تصور ما است. خاطرۀ بسیار اسف‌انگیز قم هنوز ما را در رنج داشت که فاجعۀ بسیار ناگوار تبریز پیش آمد که هر مسلمی را رنج داد و ما را به سوگ نشاند.
من به شما اهالی معظم آذربایجان نوید می‌دهم، نوید پیروزی نهائی. شما آذربایجانیان غیور بودید که درصدر مشروطیت برای کوبیدن استبداد و خاتمه دادن به خودکامگی و خودسری سلاطین جور به‌پا خاستید و فداکاری کردید. استبداد محمدرضا خان پهلوی و پدر روسیاهش روی سلاطین مستبد را سفید کرد. تاریخ ایران به یاد ندارد این چنین سفاکی و قتل عام پی درپی را که به دست این یاغی سفاک انجام می‌گیرد... اکنون بعد از آن همه کشتار و جنایات تبریز و آن همه خونخواری‌های شاه، مشتی سازمانی (ساواکی) در گوشه و کنار کشور به راه انداخته تا با عربده کشیدن و به نفع دستگاه جنایت و خیانت تظاهرات به راه انداختن، می‌خواهند لکه‌های ننگ را از سر و صورت این مستبد خونخوار شست‌وشو کنند؛ غافل از آنکه با آب زمزم و کوثر هم محو نخواهد شد. تاریخ، رنج‌های ملت و ستمکاری و جنایات این پدر و پسر را ضبط کرده و در فرصتی منتشر خواهد کرد....»
این جملات بخشی از پیام حضرت امام خمینی به تاریخ 8 اسفند 1356 است در سوگ شهدای قیام 29 بهمن تبریز که در چهلم شهدای قم برپا شده بود. حضرت امام برای ثبت در تاریخ، بخشی دیگر از جنایات شاه و اعوان و انصارش را افشا کرده و به ثبت رساندند تا بعدها و در چنین روزهایی، بازماندگان آن سلسله خبیث و اربابانشان و رسانه‌های وابسته، به تطهیر آن جنایات نپرداخته و آن دیکتاتور وابسته را فردی خیرخواه و دل رحم معرفی نکنند.
گرامیداشت چهلم شهدای قم
در 29 بهمن 1356، مردم تبریز به دعوت آیت‌الله قاضی طباطبایی و برای گرامیداشت چهلم شهدای شهر قم، دست به اعتصاب و تظاهرات مسالمت‌آمیزی زدند. دانشگاه، اصناف بازار و مدارس تبریز تعطیل شدند تا یکپارچگی شهر در مقابله با رژیم شاه به نمایش گذارده شود.
حضرت امام که لحظه به لحظه در جریان اوضاع ایران قرار داشتند، در همان زمان و در حضور جمعی در نجف اشرف فرمودند:
«... الان که شما آقایان این‌جا تشریف دارید، ایران تا آن اندازه که به ما تا حالا اطلاع رسیده است، شهرهای بزرگ از قبیل تهران، تبریز، مشهد، قم، اینها تعطیلند. و بعضی‌ها سرتاسر تعطیلند، مثل قم و بعضی‌ها بازارها و بسیاری جاهای دیگرش تعطیل است؛ و تهران تعطیل بازارهاست... این تعطیلْ اعتراض بر شخص شاه است. مردم پیدا کرده‌اند مجرم را. پیدا بود، جرأت نمی‌کردند که ذکر کنند. بحمدالله این سدّ خوف شکست و مردم نکتۀ اصلی ـ مجرم ـ را به دست آوردند و فهمیدند که بدبختی همۀ ملت، یعنی ملت ما ازکیست....»
پیش از آن و به مناسبت چهلم شهدای قم، جامعه روحانیت مبارز، با صدور اعلامیه‌ای، روز شنبه 29 بهمن 1356 را روز عزای ملی و تعطیل عمومی اعلام کرده و از همه گروه‌ها، روشنفکران، دانشجویان، دانش‌آموزان، تجار، اصناف، کارمندان و کارگران دعوت نمود که:
«.... برای بزرگداشت این قیام مذهبی و ملی و بزرگداشت خون مقدس شهدای نوزدهم دی شهر قم و برای به پا داشتن پرچم انقلاب علیه ستمگران و برای نشان دادن وحدت و اتفاق در پیشبرد آرمان‌های روح‌بخش اسلام و حرکت عظیم نیروی ملی بر ضد برنامه‌های ضداسلامی و غیرقانونی حکومت فاشیستی ایران، بار دیگر به‌پا‌خیزند و با تعطیل حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها و مغازه‌ها.... در سراسر ایران، جواب دندان‌شکنی به رفتار و گفتار و کردار ناشایست دستگاه منفور حاکمه ایران و استعمارگران جهانی بدهند....»
شلیک به قلب یک جوان 22 ساله
ساعت 10 صبح 29 بهمن، مردم در مسجد قزللی (میرزا آقا یوسف مجتهد) تجمع نمودند و در همین حال در مقابل مسجد، اعلامیه‌ها را نیز مطالعه می‌كردند. سرگرد مقصود حق شناس، رئیس كلانتری بازار به همراه عده‌ای مامور سر رسید و به مردم اعلام کرد كه متفرق شوند، اما مردم توجهی به اخطارهای او نکردند.
خادم مسجد كه قصد باز کردن درب مسجد را بنا به دستور آیت‌الله قاضی طباطبایی داشت، توسط مأمورین از این كار منع گردید. از همین روی تعدادی از جوانان به طرف سرگرد حق‌شناس حركت کردند و خواستند تا درب مسجد برای برگزاری مراسم باز شود و او با لحن تند و زشتی خطاب به جوانان گفت: «نمی‌شود. در این طویله باید بسته بماند!»
از همین روی جوانی از دانشجویان تبریز به نام محمد تجلاّ كه از سخنان توهین‌آمیز حق شناس به خشم آمده بود، به وی اعتراض نمود. اما حق‌شناس اسلحه كمری خود را کشید، به سوی تجلا شلیک کرد و آن جوان 22 ساله را به شهادت رساند. تعدادی از مردم، پیکر خونین دانشجوی شهید را بر دوش گرفته و به طرف مقابل مسجد حرکت کردند. به تدریج در طول راه گروه‌های دیگری به صف راهپیمایان پیوستند.
از طرف دیگر گروهی از مردم نیز در مقابل مسجد میرزا یوسف اجتماع کرده بودند که مامورین شاه به سمت آنها نیز تیراندازی کردند و مردم به مقابله برخاستند. درگیری آغاز شد که به تدریج سراسر شهر تبریز را فراگرفت.
یحیی لیقوانی رئیس ساواك تبریز كه متوجه عادی نبودن اوضاع شهر گشته و به گستردگی حرکت مردم واقف شده بود، بلافاصله با تهران تماس گرفت و كسب تكلیف کرد. شاه كه خبر تظاهرات مردم تبریز به او رسیده بود، در تماس با جمشید آموزگار (نخست‌وزیر وقت) دستور سركوب شدید را داد و تاکید نمود هرگونه مقاومتی قلع و قمع گردد.
شورای امنیت استان آذربایجان شرقی تشكیل جلسه داد و تصمیم گرفت از نیروهای ارتش و ژاندارمری استفاده كرده و یگان‌های نظامی در سطح شهر مستقر شوند. دو دستگاه تانك چیفتن، دو دستگاه نفربر و یك دستگاه تانك اسكورپیون به خیابان‌ها آمدند. همچنین سپهبد آزموده (استاندار وقت آذربایجان شرقی) وحشت‌زده از گسترش تظاهرات و درگیری‌ها، با آیت‌الله قاضی تماس گرفت و گفت مراسمی كه صبح همان روز با دخالت مامورین به خشونت کشیده شد را می‌توانند بعدازظهر در مساجد مختلف برگزار نمایند، به شرطی كه مردم به رعایت نظم و آرامش دعوت شوند.
تبریز به یک شهر جنگ زده بدل شد
اما مزدوران ساواک شاه، همچنان به سرکوب و کشتار مردم تبریز ادامه دادند. آن روز تبریز در چهلم شهدای قم به صورت شهر جنگ زده درآمد. خیابان‌ها از خون جوانان، بازاریان، دانشجویان و مردان و زنان رنگین شد و بدین ترتیب پس از فاجعه خونین قم، جنایت دیگری بر جنایت‌های رژیم اضافه گردید.
بنا بر اعلامیه اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان اروپا که در نهم اسفند 1356 منتشر شد، متجاوز از 400 نفر در قیام مردم تبریز به شهادت رسیدند. خبرگزاری فرانسه به نقل از گروه‌های مخالف و کمیته ایرانی دفاع از حقوق بشر گزارش داد در جریان تظاهرات ضددولتی در تبریز، یکصد نفر به قتل رسیدند. در گزارش خبرگزاری فرانسه آمده بود که ماموران شاه از درون هلیکوپتر، تظاهرکنندگان را به رگبار مسلسل بسته و تانک‌ها در نقاط حساس تبریز، موضع گرفته‌اند.
در پی کشتار مردم تبریز، اعلامیه‌ای از سوی حوزه علمیه قم منتشر گردید. در قسمتی از این اعلامیه آمده بود:
«.... ما با قیام خویش، علیه نظام حاکم فاشیستی، دیکتاتوری و آمریکایی ایران تا گرفتن انتقام خون شهیدان از کلیه عاملین و مرتکبین کشتارهای ایران به منظور تسلای خاطر داغدیدگان ملت قرآن، به‌پا خاسته و از پا نخواهیم نشست....»
جمعی از اساتید و فضلای حوزه علمیه قم هم در اعتراض به کشتار مردم تبریز، اعلامیه‌ای صادر کردند که در آن آمده بود:
«... ما ضمن محکوم کردن این اعمال وحشیانه و ضد اسلامی، اعلام می‌داریم که اکثریت قاطع ملت ما مسلمانند و به شدت به عقاید اسلامی خود تعلق‌خاطر دارند و برای دفاع از حریم اسلام و پشتیبانی از مراجع عالیقدر تا آخرین حد امکان از پای نخواهند نشست....»
اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان اروپا هم به مناسبت کشتار تبریز بیانیه‌ای صادر کرد که در بخشی از آن آمده بود:
«.... وسعت سبعیت قهر ضدانقلابی که رژیم ضدخلقی در سرکوب این قیام به کار برده است، شکوهمندی و وسعت و دامنه و اهمیت آن و میزان وحشت و هراس رژیم را از حرکت عمومی مردم نشان می‌دهد....»
عیدی که عزا اعلام شد
با نزدیک شدن عید نوروز 1357، علما و روحانیت مبارز تصمیم گرفتند تا به دلیل جنایات شاه در قم و تبریز و شهادت صدها و جراحت و دستگیری و زندان هزاران نفر از مردم مسلمان، از دید و بازدید و مراسم عید خودداری کرده و عزای عمومی اعلام کنند.
حوزه علمیه قم با انتشار اعلامیه‌ای، عید نوروز سال 1357 را تحریم کرده و عزای عمومی اعلام نمود. در آن اعلامیه آمده بود:
«.... روزی را عید می‌گیریم که بر یزید زمان پیروز شویم....
روحانیون تهران نیز عید نوروز را تحریم کرده‌اند... ما سال نو را با احساس عمیقی از احترام به شهیدان قم و تبریز و همدردی با خانواده‌های مصیبت زده آنان آغاز می‌کنیم....»