حوزه‌ فرهنگ را می‌توان حوزه‌ کاملاً تخصّصی و محلّ دغدغه‌های اصلی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای دانست. دیدگاه‌های فرهنگی ایشان در دهه‌ 60 را در ادامه مرور خواهیم کرد، امّا عملیّاتی شدن این دیدگاه‌ها، نیازمند نهادسازی و سیاست‌گذاری در سطح حاکمیّت بود که به همّت ایشان انجام شد. اوّلین اقدام در این زمینه تأسیس ستادی برای سیاست‌گذاری و مدیریّت امور دانشگاه‌ها بود که ایشان پیشنهاد آن را به حضرت امام دادند1 و امام(قدّس‌سرّه) خردادماه 1359 فرمان تشکیل «ستاد انقلاب فرهنگی» را با سه هدف تربیت استاد و گزینش افراد شایسته برای تدریس در دانشگاه‌ها، گزینش دانشجو و اسلامی کردن محیط دانشگاه‌ها صادر کردند.2 

ستاد انقلاب فرهنگی از صاحب‌نظران مختلف دعوت به همکاری کرد و در اوّلین گام، گروه‌‌های برنامه‌‌ریزی در رشته‌‌های پزشکی، فنّی و مهندسی، علوم پایه، کشاورزی، علوم انسانی و هنر تشکیل شد. ازآنجایی‌که مدیریّت دانشگاه‏‌ها در گذشته هماهنگ با فرهنگ اسلامی جامعه نبود، باید تغییراتی در مدیریّت دانشگاه‏‌ها به عمل می‌آمد، سازمان دانشگاه‌‌ها باید دگرگون می‌شد و مهم‌تر از همه، محیط دانشگاه‌‌ها اسلامی می‌شد.

ترکیب ستاد انقلاب فرهنگی در ابتدا شامل مسئولین اجرائی کشور نبود و تعارضاتی بین دستگاه اجرائی و ستاد که دستگاه تعیین‌کننده‌ سیاست ها و برنامه‌ها بود، به‌وجود آمده بود.

 برای اصلاح این معضل، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در شهریورماه 1362 به‌مناسبت بازگشایی دانشگاه‌ها طیّ نامه‌ای به محضر حضرت امام، پیشنهاد ترمیم تشکیلات ستاد را دادند و با حکم حضرت امام(قدّس‌سرّه) ترکیب جدیدی برای شورا تعیین شد که شامل مسئولان اجرائی ازجمله نخست‌وزیر و وزیران فرهنگ و آموزش عالی و فرهنگ و ارشاد اسلامی بود. آیت‌‎الله خامنه‌ای در توضیح دلایل این ترمیم گفتند: «مشکل عمده‏ قبلى ما تعارض بین دستگاه اجرائى، یعنى وزارت فرهنگ و آموزش عالى با ستاد انقلاب فرهنگى بود که بنا به فرمان حضرت امام(مدّظلّه‏العالى) جعل‏کننده و وضع‌کننده و خط‌دهنده بود. ما فکر کردیم که این دو دستگاه [و] دو جریان، یک جریان بشود. از بدترین کارهایى که در هرجایى باشد آنجا را فاسد خواهد کرد، متمرکز نبودن قدرت اجرا و تصمیم‏گیرى است. در کلّ کشور هم همین‌جور است.

 توى خانه هم این‌جور است، توى یک مدرسه هم این‌جور است، در محیط دانشگاه هم و محیط آموزش عالى کشور هم همین‏جور است. ما فکر کردیم یک دستگاه داشته باشیم. لذا بود که خدمت امام عرض شد، قبلاً البتّه با برادرانمان در قوّه‏ مجریّه صحبت کردیم. دیدیم اگر نخست‌وزیر محترم و وزیر محترم فرهنگ و آموزش عالى - که مجریان هستند - در این ترکیب باشند، این مشکل به میزان زیادى حل خواهد شد. نظر خود برادرها بر این بود؛ هم برادرانى که در ستاد انقلاب فرهنگى بودند قبلاً و هم خود برادران مجرى.»3

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در مقام رئیس‌جمهور در تاریخ نوزده آذرماه 1363 و بر اساس پیام حضرت امام، دوّمین ترمیم را در تشکیلات انقلاب فرهنگی صورت دادند. در این ترمیم، ستاد انقلاب فرهنگی به شورای‌عالی انقلاب فرهنگی تغییر نام داد و رئیس‌جمهور رئیس این شورا شد.

آذرماه 1365 یعنی دو سال پس از تشکیل شورای‌عالی انقلاب فرهنگی، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در مصاحبه‌ای مطبوعاتی، کارنامه دوساله‌ این شورا را در این محورها تشریح کردند: گسترش تحصیلات دانشگاهی و جبران کمبود نیروی متخصّص در حوزه‌های مختلف؛ کیفیّت دادن به درس و تحقیق و مبارزه با مدرک‌گرایی؛ جهت‌دار کردن تحقیقات و تحصیلات به نحوی که اوّلاً علم و تحقیقات در جهت نیاز جامعه و هدف‌های انقلاب اسلامی قرار گیرد و ثانیاً رشته‌های درسی و محیط‌های درسی از نظر فکری و اخلاقی سالم‌سازی شوند؛ تبدیل دانشگاه به محیطی برای پرورش اخلاقی، دینی و سیاسی در کنار تحصیل علم؛ اصلاح یا تدوین کتابهای درسی؛ پرداختن به فرهنگ عمومی جامعه؛ تحوّل بنیادین در آموزش‌وپرورش؛ اتّخاذ تدابیر لازم برای جبران کمبود اساتید؛ بحث پیرامون کتب تعلیمات دینی در آموزش‌وپرورش؛ و نهایتاً بررسی و بازرسی از اوضاع دانشگاه‌ها. 

ایشان درباره‌ی حجم فعّالیّت شورای‌عالی انقلاب فرهنگی گفتند: «شورای‌عالی به نسبت وضع اعضایش باید بگوییم یکی از پرکارترین شوراها هم بوده؛ توجّه به اینکه یک مجموعه‌ی سیزده چهارده نفره‌ای که چند نفر از مسئولین طراز اوّل کشور در آن شرکت دارند و چند وزیر و درعین‌حال این مجموعه بتواند حدّاقل هفته‌ای یک بار تشکیل جلسه بدهد، این فکر می‌کنم چیز بسیار خوبی و کم‌نظیری است. 

ما خب جلسات دیگری هم داریم که در آن مسئولینی شرکت می‌کنند، لکن این‌همه مسئولین طراز اوّل بتوانند در یک کار این‌چنینی دور هم جمع بشوند و هفته‌ای یک بار اجتماع کنند، این بسیار خوب است و ما سعی کردیم که حدّاقل هفته‌ای یک جلسه داشته باشیم. امّا گاهی اتّفاق افتاد که هفته‌ای دو جلسه داشتیم، یعنی جلسات اضافی هم گذاشته شد تا کارهایی که وجود دارد انجام بگیرد. ازآن‌جایی‌که کار شورای‌عالی یک کار سیاست‌گذاری است و نه یک کار تخصّصی و کارشناسی، لذاست که برخی از کارهایی که یک مقدار جنبه‌های کارشناسی در آنها وجود دارد اینها را هم ما به کمیسیون‌هائی می‌سپاریم و دو کمیسیون دارد شورای‌عالی که آنها را بررسی می‌کنند و در آن کار کارشناسی می‌کنند و بعد نتیجه‌  نظراتشان را می‌آورند.»4

شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در طول فعّالیّت خود به ریاست حضرت آیت‌الله خامنه‌ای به تدوین اصول سیاستهای فرهنگی نظام جمهوری اسلامی پرداخت و تدابیر مهمّی برای گسترش و نفوذ فرهنگ اسلامی در شئون جامعه، تزکیه‌ محیط‌های علمی و فرهنگی، تحوّل دانشگاه‌ها و مدارس، تعمیم سوادآموزی در جامعه، حفظ و احیاء آثار اسلامی و نشر افکار و آثار فرهنگی و اسلامی اتّخاذ کرد. این شورا همچنین وظیفه‌ تدوین آیین‌نامه‌های مهم و اساسی مراکز علمی و فرهنگی و آموزشی و پژوهشی کشور، تدوین ضوابط تأسیس این‌گونه مراکز، تدوین ضوابط برای گزینش استادان دانشگاه‌ها و معلّمان مدارس، نظارت بر امور کتب درسی، نظارت بر کلّیّه‌ مصوّبات شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و تأیید نامزدهای ریاست دانشگاه‌ها را برعهده داشت.

توسعه‌ روابط خارجی 

بر مبنای اصل «نه شرقی، نه غربی»

در عرصه‌ سیاست و روابط خارجی، بررسی رویکرد و عملکرد آیت‌الله خامنه‌ای نشان می‌دهد ایشان طیّ هشت سال ریاست‌جمهوری خود مجموعاً این اهداف را دنبال کرده‌اند: اتّخاذ سیاست مستقل و متوازن در قبال هریک از کشورهای جهان و تصمیم‌گیری بر مبنای مصالح نظام و کشور همراه با قاطعیّت و صراحت، عدم وابستگی به شرق و غرب، اهمّیّت دادن به وحدت میان مسلمانان جهان و توصیه‌ دولت‌های اسلامی به پرهیز از سیاست‌های مبتنی بر ملّیّت، تحوّل در سیاست خارجی و تبدیل ارتباطات نامحدود امّا بسته‌ رژیم پهلوی با چند کشور خاص به ارتباطات باز با همه‌ کشورهایی که حاضر به همکاری با جمهوری اسلامی ایران هستند، اتّخاذ رویکرد رابطه در عین استقلال در مواجهه با شرق و غرب به‌عنوان معنای واقعی اصل نه شرقی و نه غربی در سیاست خارجی، تأکید بر توسعه‌ تجارت با کشورهایی که جمهوری اسلامی از نظر سیاسی نظر منفی به آنها ندارد، پرهیز از رویکرد انتفاع یک‌جانبه در روابط خارجی و تأکید بر تأمین متقابل منافع، کاهش تشنّجات با کشورهای حوزه‌ خلیج‌فارس به‌جز رژیم بعثی صدّام در عراق، اهتمام جدّی در بازپس گرفتن حقوق مسلمانان جهان از قدرت‌های جهانی و مبارزه‌ مستمر با هرگونه اقدام و حرکتی در جهت سلطه‌ ابرقدرت‌ها در منطقه، ایجاد یک جبهه از کشورهای مستقل علیه استکبار غرب و شرق، اهتمام جدّی به مسئله‌ قدس و دیگر سرزمین‌های غصب‌شده‌ فلسطین و آمادگی برای مبارزه‌ همه‌جانبه با دشمن صهیونیست، تلاش دیپلماتیک در قارّه‌ آفریقا برای مبارزه با رژیم آپارتاید در آفریقای جنوبی، بازگشت به فرهنگ غنی و اصیل اسلامی در عرصه‌ بین‌المللی به‌عنوان سدّ راه دشمنان و غارتگران، و افزایش فعّالیّت و حضور مؤثّر در صحنه‌های بین‌المللی.5

 پانوشت‌ها:

1- آیت‌الله خامنه‌ای، ‌بیانات در دیدار اعضای ستاد انقلاب فرهنگی، 27/10/1362

2- صحیفه‌ امام خمینی، ج 19، صص 111-110، 19/9/1363

3- آیت‌الله خامنه‌ای، ‌بیانات در دیدار رؤسا و معاونین دانشگاه‌های سراسر کشور، 5/2/1363

4- آیت‌الله خامنه‌ای، ‌بیانات در مصاحبه‌ مطبوعاتی پیرامون شورای‌عالی انقلاب فرهنگی، 16/9/1365

5- ن.ک به دو کتاب چهار سال با مردم و چهارساله‌ دوّم که به‌صورت روزشمار دو دوره‌ ریاست جمهوری آیت‌الله خامنه‌ای را گزارش کرده‌اند.