پرسش:

از منظر آموزه‌های وحیانی آیا تزکیه نفس انسان تنها راه کشف حقیقت و رسیدن به معرفت پروردگار است و به طور کلی قلمرو کارآیی آن در چه حدی است؟

پاسخ:

اهمیت تزکیه نفس

در آموزه‌های وحیانی قرآن کریم بر مسئله تزکیه نفس تاکید فراوانی شده به گونه‌ای که اگر کسی نفس خود را تزکیه نکند، بدبخت و سرافکنده خواهد شد. در قرآن در سوره شمس آیات 9 و 10 بعد هفت قسم متوالی خدای متعال می‌فرماید: «قد افلح من زکیها و قد خاب من دسیها» رستگاری از آن کسانی است که تزکیه نفس کرده‌اند و بدبخت آن کسانی هستند که نفس و روح و باطن خود را فاسد و تباه کرده‌اند. در اینکه قرآن بر مسئله تزکیه نفس تاکید و سفارش فراوانی نموده تردیدی نیست. اما آیا این تزکیه نفس راهی به سوی معرفت حق است یا راه معرفت فقط دلیل و برهان و استدلال یعنی همان راه حکما و فلاسفه است؟

معرفت افاضی

الف) نگاه قرآن

از منظر قرآن کریم خدای متعال می‌فرماید:‌ اگر تقوای الهی را پیشه خود سازید، خداوند به شما معیار تمیز حق و باطل را عطا کرده و علم افاضی را می‌آموزد.

1- «ان تتقواالله یجعل لکم فرقانا» اگر تقوای الهی داشته باشید، خداوند برای شما معیار تمیز و تشخیص حق از باطل را قرار می‌دهد.(انفال- 29)

2- «واتقواالله و یعلمکم‌ الله» تقوای الهی داشته باشید و خداوند به شما تعلیم می‌دهد. (بقره- 282) محققان و مفسران قرآنی بر این باورند که این آیات نشانگر تاثیر عمیق تقوا بر دانش انسان بوده و فرد متقی مورد موهبت علم افاضی الهی قرار می‌گیرد.

ب) نگاه روایات

در روایات پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) نیز به این مطلب تصریح شده است: پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: با هوا و هوس‌های نفسانی خود مبارزه کنید تا حکمت در دل شما وارد شود.(مجموعه ورام، ج 2، ص 122)

آن حضرت در روایتی دیگر می‌فرماید: هرکس چهل شبانه‌روز خود را خالص برای خدا قرار دهد، چشمه‌های حکمت از قلب او بر زبانش جاری می‌شود.(عیون اخبارالرضا(ع)، ج 2، ص 69)

همچنین در روایتی دیگر پیامبر(ص) می‌فرماید: اگر نبود که شیاطین در اطراف دل‌های فرزندان آدم حرکت کنند، آنها ملکوت آسمان‌ها را مشاهده می‌کردند.(محجهًْ‌البیضاء، ج 2، ص 125)

و بالاخره دیدن و شنیدن آنچه را که پیامبر اکرم(ص) می‌دید و می‌شنید که فرمودند:‌ اگر نبود پرحرفی‌ها و حرف‌های اضافی شما و اگر دل‌های چراگاه هر فکر نادرستی نبود، هر آینه آنچه را که من می‌بینم می‌دیدید و آنچه را که من می‌شنیدم می‌شنیدید. (المیزان، ج 5، ص 276)

در نهج‌البلاغه خطبه 190 امام علی(ع) می‌فرماید: صدای ناله شیطان را برای اولین‌بار که وحی نازل شد شنیدم. به پیامبر(ص) عرض کردم: ای رسول خدا! این صدای ناله چیست؟ پیامبر(ص) فرمود: بله آنچه را که من می‌شنوم، تو می‌شنوی و آنچه را که من می‌بینم تو می‌بینی، ولی در عین حال تو پیغمبر نیستی. بنابراین تزکیه نفس، اخلاص، دور کردن و مبارزه با هوا و هوس، نه تنها اثرش این است که قلب انسان صاف و الهی می‌شود، بلکه اثر بالاتر و بیشتری دارد و آن این است که علم و حکمت از درون قلب انسان بر زبانش می‌جوشد.

انحصاری نبودن روش تزکیه نفس در کشف حقایق

هرچند انسان‌ها براساس آموزه‌های وحیانی قرآن و روایات می‌توانند با روش تزکیه نفس و پرهیز از هواهای نفسانی و اخلاص حقایق عالم هستی و تکوین را کشف کرده و مشمول علم موهبتی و افاضی الهی نیز قرار گیرند، اما در منطق جامع اسلام، در عین اینکه این روش عرفا و تهذیب نفس را برای کشف حقایق می‌پذیرد. اما هرگز حاضر نیست عقل را که حجت باطنی انسان است تحقیر کند، بلکه برای عقل و فکر و استدلال و تعقل نهایت تاکید و احترام را قائل است. زیرا بسیاری از علوم اکتسابی و حصولی جز از طریق عقل و برهان و استدلال قابل کشف و دستیابی نیست. لذا در دوره متاخرین گروهی پیدا شدند که راه عقل و راه دل را با یکدیگر تجمیع کردند و از کارایی هر دو منبع وجودی انسان بهره‌ بردند. شیخ شهاب‌الدین سهروردی و صدرالمتالهین شیرازی راهشان این‌گونه بود. بنابراین ساحت علم و عقل و استدلال‌ها و براهین عقلی که در سیره عرفا تحقیر می‌شود مورد تایید اسلام نیست و انسان کامل قرآن، انسانی است که در کنار تزکیه نفس، به کمالات عقلی هم دسترسی پیدا کرده باشد.