نگاهی به آثار و راه‌های تقویت ذکر خدا
در آستانه حضور
فرشته محیطی
هر کسی در لحظاتی از زندگی، خود واقعی را فراموش می‌کند و سرگرم اموری می‌شود که براي او هیچ سودی نداشته بلکه تنها زیان است که بهره او می‌شود. در این فراموشی است که خدا را از یاد می‌برد و خداوند از زندگی او بیرون می‌رود. هر چند که به خداوند و حضور او در همه جا و زمان ایمان دارد ولی در عمل از او غافل است و غفلت، وي را به سوی کارها و رفتارهایی می‌کشاند که پیامدهای زیانباري را نصیب وی می‌گرداند.
بارها دیده شده و یا شنیده شده و با خود گرفتار چنین حالی شده اید که در هنگام نماز به چيز دیگری متوجه می‌شوید و ذهن و خیالتان به جاهای دیگر می‌رود و از نماز غافل می‌شوید و در حالی که در ظاهر مشغول نماز خواندن هستید، اما فکر و ذهنتان در جاهای دیگر سیر می‌کند و غافل شده‌اید که چه می‌گویید.
این‌گونه می‌شود که در رکعات و شمارگان آن در شک و ترديد مي رويد و انواع شكوك در نماز بر شما تحمیل می‌شود.
با آنکه در ظاهر در حال انجام مسئولیت و وظیفه اصلی هستید ولی در عمل از نماز غافل هستید و حتی آن را از نظر شکلی به درستی به جا نمی‌آورید. از این رو سخن از حضور قلب به میان می‌آید.
پرسش این نوشتار این است که ذکر چیست و چگونه می‌توان با ذکر خداوند داراي حضور قلب بود و از خدا و یا کاری غافل نشد که مسئولیت و وظیفه اصلی هر کسی است؟ چگونه می‌شود شخص سرگرم امری نشود و به حضور واقعی دست یابد و اهل ذکر شود؟
همچنین آثار ذکر خدا چیست و چگونه می‌توان ذکر خدا را در قلب و درون تقویت کرد؟
***
گستره معنای ذکر
ذکر معادل یاد در زبان فارسی است. ذکر کردن به معنای حفظ کردن چيزي در ذهن و یا حاضر کردن چیزی در ذهن و با زبان می‌باشد (قاموس القرآن فرشي ج ۲ ص ۲۱۵)
طریحی در مجمع‌البحرین که اختصاص به واژه‌شناسی قرآن و روایت دارد درباره معناي ذکر می‌نویسد ذکر به معنای حاضر کردن معنایی در نفس است و گاهی به ذکر زبانی نیز اطلاق می‌شود.
از نظر وي ذکر خدا شامل نماز و قرائت قرآن و مناظره علما می‌شود. (مجمع‌البحرين طریحی ج۳ ص۳۱۰)
راغب اصفهانی درباره ذکر می‌نویسد: گاهی از لفظ ذکر كيفيتي براي نفس اراده می‌شود که به واسطه آن، شخص آنچه را از دانش و معرفت اندوخته است حفظ و نگهداری می‌کند؛ و گاهی دیگر ذکر به معنای همان حضور چيزي در قلب با بر زبان است.
از نظر ایشان اگر ذکر به معناي دوم به کار رود می‌تواند به دو قسم ذکر زبانی و قلبی تقسیم شود. به این معنا که ذکر به معنای حضور چیزی، می‌تواند در قلب شخص با بر زبان او باشد.(مفردات، راغب اصفهاني، ص 180)
بر این اساس هرگونه حضور قلبی و یا زبانی چیزی می‌تواند ذکر به شمار آید هر چند که در ذکر زبانی حضور قلبی نباشد.
در کاربردهای اخلاق اسلامی و سیر و سلوك دینی هنگامی که سخن از ذکر به میان می‌آید، منظور حضور قلبی و توجه کامل شخص به چیزی است.
بنابر این حضور قلب در نماز به معنای آن است که شخص ملتفت و متوجه باشد که در درگاه الهی ایستاده و با او سخن می‌گوید و مواظب و مراقب کلمات و حرکات و سکنات خویش باشد.
هرگونه غفلت از حضور در برابر خداوند می‌تواند مفهوم ذکر را از میان بردارد و شخص را در حالت غفلت قرار دهد هر چند که به زبان واژگانی را به عادت تکرار کند، اما نمی‌توان را ذاکر شمرد.
بنابراین مقصود از ذکر، به یاد خدا بودن است که یکی از راه‌های دستیابی به بیداری و رهایی از غفلت و رسیدن به کمالات و معارف است.
اگر گفته می‌شود که ذكرالله موجب آرامش است به معنای یاد کردن خدا در قلب و حضور و توجه به سوي او و یا نعمت‌های اوست.
ابن‌فهد حلی درباره مفهوم ذکر بر این باور است که ذکرالله در اصطلاح چيزي جز رهايي از غفلت از خدا نمی‌باشد.
(عده‌الداعي ص ۱۸۸)
بنابراين هرگونه بی‌توجهی و غفلت و فراموشی، شخص را در حالتی قرار می‌دهد که می‌توان گفت که او اهل ذکر نیست.
صاحب مجمع‌البيان، تفسير مهم شیعی، يعني شيخ طبرسی ذکر را مترادف و هم معناي تنبيه و بيداري مي‌شمارد (مجمع‌البيان، فضل‌بن‌حسن، ترجمه على كريمي ج ١ ص ٥٦٠) و بر این باور است که هر کسی نسبت به امری هوشیار و بیدار نباشد اهل ذکر نیست.
بنابراین تنها زمانی که متوجه امری است، اهل ذکر می‌باشد.
اهل ذکرالله کسی است که همواره متوجه خداوند و حضور اوست و از وی دمی غفلت نمی‌کند. امام‌خمینی(ره) می‌فرماید که حقیقت ذکر همان ذکر قلبی است و ذکر زبانی بدون آن بی‌مغز و از درجه اعتبار به کلی ساقط است. (آداب الصلاة،ص ۳۰)
ذكر خدا؛ دائمی و نه مقطعی
قرآن در آیه ١٤٢ سوره نساء با اشاره به منافقان می‌فرماید: لا يذكرون الله الا قليلا، آنان جز اندکی یاد خدا نمی‌کنند.
آیه بیان می‌کند که هرگونه نماز خواندن در حالت کسالت و بی‌حالی و یا خودنمایی، هر چند که ذكرالله به شمار می‌آید ولی از اقسام ذکر قليل است و خداوند این‌گونه عمل را نکوهش می‌کند؛ زیرا آنچه باید مورد توجه مردمان باشد یاد کرد دائم خداوند است و اینکه دمی در هیچ حال از او غافل نشد.
از این رو قرآن در آیه 41 و 42 سوره احزاب از مؤمنان می‌خواهد که خداوند را بسیار یاد کنند و شبانه‌روز در تسبیح او باشند: یا ایها الذین آمنوا اذكروا الله ذكرا كثيرا و سبحوه بكره و اصیلا
بنابراين انسان نباید دمی از خدا در طول شبانه‌روز غافل شود تا بتواند تیرهای وسوسه‌انگیز شیاطین را دفع کند و از شرشان در امان بماند. (الميزان ج ٨ ص ٥٠١)
خداوند در آیات ۱۰ سوره جمعه و 45 سوره انفال و 41 سوره آل‌عمران از مؤمنان و همه مردمان می‌خواهد که همواره در یاد خدا باشند که این راهی به سوی رستگاري و خوشبختی همیشگی است.
آثار ذكر خدا
آشنایی با آثار ذکر باعث می‌شود که اهمیت و نقش ذکر را در زندگی بهتر بدانیم و به آن اهتمام ویژه‌ای داشته باشیم.
مهم‌ترین اثر یاد کرد خدا تقویت باور به حضور باری تعالی در همه جا و همه حالات و توجه به نقش ربوبیت او می‌باشد. در چنین حالتی است که شخص همواره به سوي اعمال خبر می‌شتابد و از انجام کارهای زشت و نابهنجار اخلاقی و گناه و ظلم خودداری می‌کند.
اثر دیگر ذکرالله دستیابی به آرامشی خاص است که از راه‌های دیگر به دست نمی‌آید.خداوند در آیه ۲۸ سوره رعد می‌فرماید: الا بذكر‌الله تطمئن‌القلوب؛ آگاه باشید که با یاد کرد خداوند است که دل‌ها آرامش و اطمینان می‌یابد. بسياري از مردم برای رسیدن به آرامش، روش‌ها و رفتارهای متنوع را در پیش می‌گیرند که از جمله آنها رفتن به دنبال مال و ثروت است. آنان بر این گمان هستند که آرامش در سایه ثروت به دست می‌آید. قرآن بیان می‌کند که این‌گونه جست‌وجوی آرامش به‌سان جست‌وجوی سراب به جای آب است.
آرامش حقیقی و پایدار جز در یاد کرد خداوند پدید نمی‌آید و هر چیز دیگری که به عنوان عامل آرامش معرفی شود توهم و سرابی بیش نیست.
از دیگر آثاری که برای ذکر خداوند بیان می‌شود یادکرد بنده است. به این معنا که یاد خداوند خود عاملی برای یاد کرد خدا به بنده خویش می‌شود. از این رو می‌فرماید: فاذكروني اذكركم؛ مرا یاد کنید تا شما را یاد کنم
(بقره آیه ١٥٢)
کسی که بخواهد مورد توجه پروردگارش قرار گیرد و در کنف حمایت او باشد باید همواره یاد خدا را در دل داشته باشد تا خداوند نیز به یاد وی بوده و در مشکلات و گرفتاري‌ها او را ياري رساند. بر این اساس هر کسی که بخواهد از شرور انفس و مصیبت‌هاي بیرونی و گرفتارهای سخت و آزمون‌های شدید در امان ماند و یا به كمك خداوند از آن برهد باید یاد خدا را در دل زنده نگه دارد تا خداوند به او در هر حال ياري رساند.
راهکارهاي تقويت ذكر خدا
برای تقویت ذکر خدا در جان و دل باید راه‌هایی را جست تا دنیا و آنچه در آن است آدمی را از خدا غافل نسازد و گرفتار فراموشی نکند.
قرآن برای تقویت ذکر خدا این راهکار را بیان می‌کند که شخص همواره در آیات انفسی و آفاقي و آيات تكويني و لفظي يعنی در خود و جهان از سویی و كتب آسمانی و وحیانی به ویژه آیات قرآن تفکر و تدبر کند.
تدبر و تفکر در آیات مختلف خدا به معنای حضور دائمی خداوند در نزد شخص است؛ زیرا به هر جا بنگرد و توجه کند خدا را می‌یابد و با یافتن خدا در هر جا و هر چیزی، ذکر و یاد او همیشگی می‌شود.
اصولا خداوند قرآن را ذکر می‌نامد. بنابر این آیات قرآن به سبب آنکه یاد خدا را در دل‌ها بیدار می‌کند به عنوان ذکر دانسته شده است.
کسانی که اهل ذکر باشند به شناختی از عظمت و بزرگی خداوند می‌رسند که در برابر یاد کرد او دل‌هایشان می‌لرزد، این در حالی است که ذکر خدا برای کافران و منافقان موجب انزجارشان می‌شود و آنان را از خداوند دور می‌کند، به‌ویژه اگر بر توحید و یگانگی و یکتایی او تاکید شود: واذا ذكرالله وحده اشمازت قلوب الذين لا يومنون بالاخره و اذا ذكر الذين من دونه اذا هم يستبشرون؛ آنگاه که خداوند
به یکتایی و یگانگی یاد می‌شود دل‌های کسانی که به آخرت ایمان ندارند مشمئز و متنفر می‌گردد اما هنگامی که از معبودهای دیگرشان یاد می‌شود آنان خوشحال و گشاده‌رو می‌شوند و چهره‌هایشان از شادی بر افروخته می‌شود. (زمر آيه٤٥)
تلاوت قرآن عامل دیگر ذکرالله است. چنان‌که بیان شد خود آیات قرآن نشانه‌هایی از حضور خداوند است و می‌تواند دل‌ها را به سوی خداوند بکشاند، افزون بر اینکه آیات در بردارنده اموری است که بر ذکر خداوند تاکید می‌کند و با انذار و تبشیر، مردمان را به سوی خداوند و یاد کرد او دعوت می‌نماید.
یکی از سفارش‌های پیامبر (ص) این است: عليك بتلاوه القرآن و ذكرالله فانه ذكر لك في السماء و نور لك في الارض؛ بر تو باد تلاوت قرآن و ذکر خداوند، زیرا ذکر خدا موجب می‌شود تا در آسمان به یاد تو باشند و در زمین نیز این ذکر برای تو نور می‌شود.
(بحارالانوار، ج ٧٤ – ص72)
در حقیقت یاد کرد خداوند موجب می‌شود تا از سوی اهالی آسمان و فرشتگان مختلف مورد توجه قرار گیری و گرفتاری‌هایت از سر راه برداشته شود و یا مشکلی از تو برطرف شود. همچنین موجب می‌شود تا در زمین تاریک از نور هدایت ذكر بهره‌مند شوي.