گاز یکی از پاک‌ترین انرژی‌هاست که خوشبختانه در ایران مقادیر زیادی از آن وجود دارد، ایران به لحاظ مصرف گاز طبیعی با مصرف ۲۴۱.۱ میلیارد مترمکعب که معادل ۶ درصد کل مصرف گاز طبیعی جهان در سال ۲۰۲۱ است، به‌عنوان چهارمین مصرف‌کننده بزرگ گاز جهان در این سال شناخته شده است. تنها سه کشور آمریکا با مصرف ۲۰.۵ درصد کل گاز مصرفی جهان، روسیه با ۱۱.۸ درصد و چین با ۹.۴ درصد، مصرف گاز بیشتری نسبت به ایران در سال ۲۰۲۱ داشته‌اند که وسعت و جمعیت هر کدام از آنها چندبرابر ایران  است. همچنین مصرف گاز طبیعی در ایران، حدوداً معادل نصف کل مصرف گاز طبیعی در قاره اروپا است. 

مصرف گاز در سال ۱۴۰۱ به حدود ۲۴۲ میلیارد مترمکعب رسیده، معادل مصرف روزانه ۶۶۳ میلیون مترمکعب بوده است. مصرف این سوخت در سال ۱۴۰۱ رشد ۱.۵ درصدی معادل سه میلیارد مترمکعب داشته است. 

بخش مهمی، معادل ۵۰ درصد از مصرف گاز مربوط به بخش خانگی و تجاری و بعد ۲۹ درصد مربوط نیروگاه‌ها است. صنایع نیز سهم ۲۰ درصدی از مصرف گاز در سال ۱۴۰۱ را به خود اختصاص داده‌اند. از مجموع مقدار گاز مصرف شده در کشور در سال ۱۴۰۱ حدود ۱۲۳ میلیارد مترمکعب مربوط به بخش خانگی و تجاری بوده است. ۴۸ میلیارد مترمکعب میزان مصرف گاز صنایع بوده و ۷۱ میلیارد مترمکعب گاز به نیروگاه‌ها تخصیص‌ یافته است.

سرانه مصرف گاز در ایران بیش از ۳ برابر اروپا 

در روزهای اخیر یک عضو کمیسیون عمران مجلس گفته بود که مصرف گاز در ایران به ‌اندازه ۲ برابر اتحادیه اروپا است؛ اما آیا این موضوع صحت دارد؟ مجتبی یوسفی، عضو کمیسیون عمران مجلس اخیراً در یک برنامه تلویزیونی گفته است که به دلیل اینکه در فصل سرد سال مصرف خانگی از روزانه ۲۵۰ میلیون مترمکعب به ۶۵۰ میلیون مترمکعب افزایش پیدا می‌کند و این موضوع باعث می‌شود بیش از ۲۰۰ میلیون مترمکعب در روز ناترازی داشته باشیم. به گفته وی ایران سومین کشور تولیدکننده گاز در جهان و دومین کشور از حیث ذخایر است. مصرف گاز در ایران به‌ اندازه دوبرابر اتحادیه اروپا است. در گزارش سالانه شرکت بریتیش‌پترولیوم با عنوان «مرور آماری انرژی جهان ۲۰۲۲»، میزان تولید و مصرف گاز در کشورهای گوناگون بررسی شده است. بر اساس این گزارش سهم ایران در حوزه تولید گاز دنیا، ۶.۴ درصد و در حوزه مصرف، ۶ درصد است؛ بنابراین می‌توان گفت که تفاوت حجم تولید و مصرف، بسیار نزدیک به یکدیگر بوده و فقط ۰.۴ درصد است. در میان کشورهای مطرح تولیدکننده و مصرف‌کننده گاز، تنها کشور چین مصرف بیشتری نسبت به تولید گاز خود داشته است. البته در این زمینه باید به جمعیت این کشور توجه شود. همچنین کشورهایی مانند آمریکا و روسیه نسبت به ایران جمعیت بیشتری دارند؛ بنابراین شاخص تولید به مصرف آنها در مقایسه با ایران وضعیت بهتری دارد.

فراموش نکنیم در انجام مقایسه میان مصرف گاز کشورها، باید عوامل اقلیمی و جغرافیایی را در نظر گرفت؛ به‌عنوان ‌مثال کشورهایی مانند روسیه و آمریکا و بسیاری از کشورهای اتحادیه اروپا بیشتر از کشورمان تحت‌تأثیر سرمای زمستان هستند. به همین دلیل کارشناسان انرژی معتقدند که مصرف بیشتر کشورهایی مانند روسیه و آمریکا تا حدی توجیه‌پذیر خواهد بود.

مصرف گاز در ایران غیربهینه است

حامد حوری‌ جعفری، کارشناس اقتصاد انرژی با اشاره به مصرف بی‌رویه انرژی در ایران می‌گوید: «متوسط سرانه مصرف گاز در ایران ۶.۷ برابر سرانه مصرف دنیاست، یعنی بیش از ۶ برابر متوسط دنیا گاز مصرف می‌کنیم و مصرف انرژی‌مان مبتنی بر گاز است.» 

وی با تأکید بر ضرورت جلوگیری از هدررفت انرژی در ایران اظهار می‌دارد: «سرانه مصرف گاز در ایران ۳ برابر سرانه مصرف در کل اتحادیه اروپا است. در ایران به‌ازای هر یک نفر جمعیت ۳ برابر میزان کل اتحادیه اروپا گاز مصرف می‌شود. ما دارنده دومین ذخایر گازی هستیم و ظرفیت‌های عظیمی برای تولید گاز داریم، اما چالش اساسی، مصرف بی‌رویه است که در بخش‌های مختلف رخ می‌دهد. با بررسی آمار جهانی تولید و مصرف گاز می‌توان گفت که مصرف گاز ایران، تقریباً معادل ۳ کشور اروپایی، آلمان، ایتالیا و انگلستان با مجموع ۲۳۹.۹ میلیارد مترمکعب است که از کشورهای پرمصرف گاز در این قاره محسوب می‌شوند. همچنین اگر غیر از سه کشور یادشده، ترکیه با ۵۷.۳ و فرانسه با ۴۳ میلیارد مترمکعب مصرف گاز را نیز مستثنی کنیم، سایر اروپایی‌ها، حدود ۲۳۰ میلیارد مترمکعب گاز مصرف می‌کنند. این آمار، به این معناست که ایران حتی از مجموعِ بیش از ۳۰ کشور اروپایی، ۱۰ میلیارد مترمکعب، گاز بیشتری مصرف می‌کند!»

 کارشناس اقتصاد انرژی در ادامه می‌افزاید: «به تعبیر دیگر، مصرف داخلی گاز در ایران، تقریباً نصف مصرف کل اروپا و حتی بیشتر از آن است. البته استفاده از برق به‌عنوان انرژی غالب کشورهای اروپایی، وابسته بودن برق به گاز و وسعت محدود اغلب کشورهای قاره سبز، در این مقایسه، تأثیرگذار است. بر اساس آخرین گزارش شرکت بریتیش‌پترولیوم میزان مصرف گاز طبیعی ایران را در سال ۲۰۲۱ میلادی ۲۴۱.۱ میلیارد مترمکعب و مصرف گاز طبیعی در تمام کشورهای عضو «اتحادیه اروپا» ۳۹۷.۱ میلیارد مترمکعب بوده است؛ از سوی دیگر میزان سرانه مصرف گاز (میزان استفاده هر فرد) در ایران ۲۸.۳ هزار کیلووات بوده، اما این رقم در اتحادیه اروپا نهایتاً به ۸.۹ هزار کیلووات می‌رسد؛ بنابراین با وجود اینکه مصرف گاز کشورهای اتحادیه اروپا در مجموع از ایران بیشتر است؛ اما سرانه مصرف هر ایرانی نسبت به شهروندان اروپایی تفاوت چشمگیری دارد.»

مقایسه مصرف گاز میان ایران و اتحادیه اروپا 

در سال ۲۰۲۱

مالک شریعتی نیاسر، سخنگوی کمیسیون انرژی مجلس درباره ناترازی تولید و مصرف گاز طبیعی در کشور توضیح می‌دهد: «وجود منابع فراوان قابل استحصال گاز طبیعی و توسعه آن سبب شده است تا در دو دهه گذشته عرضه گاز طبیعی به‌منظور تأمین نیاز کشور به‌طور میانگین سالانه ۷ درصد افزایش یابد، اما در سوی مقابل برنامه‌ریزی مناسبی برای مهار رشد افسارگسیخته تقاضا و مصرف گاز طبیعی در بخش‌های مختلف کشور نشده است.»

 به گفته وی با وجود اینکه ایران رتبه سوم بزرگ‌ترین تولیدکننده گاز طبیعی در جهان را دارد، اما با توجه ‌به آغاز افت فشار در مخازن گازی میدان پارس جنوبی و ادامه روند افزایشی مصرف، چالش جدی برای تأمین گاز طبیعی در آینده بسیار نزدیک وجود خواهد داشت.

جدیدترین آمارهای جهانی گویای وضع نامطلوب مصرف گاز در ایران در مقایسه با سایر کشورهاست. مصرف گاز در ایران از مجموع بیش از ۳۰ کشور اروپایی، ۱۰ میلیارد مترمکعب هم بیشتر است در هفتاد و یکمین گزارش سالانه شرکت بریتیش‌پترولیوم (BP) با عنوان «مرور آماری انرژی جهان ۲۰۲۲»، میزان تولید و مصرف گاز در کشورهای مختلف جهان ذکر شده است. دراین‌بین نرخ رشد مصرف گاز طی سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۱ نیز بیانگر این است که مصرف گاز ایران نسبت به آمریکا و روسیه، در ۱۰ سال اخیر، بیشتر بوده است. با توجه ‌به داده‌های شرکت BP درباره میزان تولید و مصرف گاز در جهان در سال ۲۰۲۱، سهم ایران در حوزه تولید گاز دنیا، ۶.۴ درصد و در عرصه مصرف، شش درصد است. این امر به این معناست که میزان تولید به مصرف، بسیار نزدیک و فقط ۰.۴ درصد است. در بین چهار کشور نخست، در زمینه تولید و مصرف گاز، فقط چین، مصرف بیشتری نسبت به تولید دارد که البته باید جمعیت بالای آن مدنظر قرار گیرد. همچنین با وجود جمعیت و وسعت بیشتر روسیه و آمریکا نسبت به ایران، وضعیت این دو کشور از نظر شاخص تولید به مصرف، نسبت به ایران بهتر است. نرخ رشد مصرف طی سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۱ نیز بیانگر این است که مصرف گاز ایران نسبت به آمریکا و روسیه، در ۱۰ سال اخیر، بیشتر بوده است. 

رتبه‌بندی مصرف گاز از نظر شاخص جمعیتی

یکی از نکات مهم، درباره نسبت بین میزان تولید و مصرف گاز، جمعیت کشورهاست. در بین کشورهای دارای بیشترین تولید و مصرف گاز، چین با حدود یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون نفر رتبه اول جمعیت، آمریکا با حدود ۳۳۳ میلیون نفر رتبه سوم جمعیت، روسیه با حدود ۱۴۲ میلیون نفر رتبه نهم جمعیت و ایران با حدود ۸۵ میلیون نفر رتبه هفدهم جمعیت جهان را داراست. اگر شاخص جمعیتی را ملاک قرار دهیم، مصرف گاز ایران از چین، بسیار بالاتر و از آمریکا نیز کمی بیشتر است؛ اما از روسیه کمتر است. از این منظر، روسیه، ایران، آمریکا و چین در رتبه‌های اول تا چهارم قرار می‌گیرند و ایران در مصرف گاز، رتبه دوم و روسیه رتبه اول را کسب می‌کند. در این زمینه، چنانچه شاخص اقلیمی یا سردسیری روسیه را در بیشتر ماه‌های سال و وسعت این کشور و همچنین وسعت آمریکا را لحاظ کنیم، مصرف بالاتر گاز در روسیه نسبت به ایران و مصرف گاز در آمریکا، تا حدی توجیه‌پذیر خواهد بود؛ اما مصرف غیربهینه در ایران غیرقابل ‌توجیه است. از طرف دیگر، آمار منابع معتبر داخلی از جمله وزارت نفت و شرکت ملی گاز، درباره تولید و مصرف گاز در ایران، تا پایان سال ۱۴۰۰ شمسی که حدود سه ماه نخست سال ۲۰۲۲ را نیز شامل می‌شود، نشان می‌دهد از مجموع ۲۶۹ میلیارد مترمکعب گاز تولیدشده در سال ۱۴۰۰، حدود ۲۳۸.۵ میلیارد مترمکعب یعنی حدود ۹۰ درصد آن، مصرف داخلی داشته و فقط کمتر از هفت درصد یعنی ۱۷ میلیارد مترمکعب به صادرات اختصاص‌ یافته است. با توجه ‌به رتبه‌های ایران در ذخیره، تولید و مصرف گاز، دو پرسش زیر، قابل‌تأمل است: چرا علی‌رغم جایگاه دوم جهان از نظر ذخایر گازی، در حوزه تولید، سوم هستیم؟ چرا سرانه مصرف گاز در ایران بالاست؟

در پاسخ به سؤال اول، می‌توان به نبود سرمایه‌گذاری لازم برای بهره‌برداری از ظرفیت‌ها و میادین گازی طی سال‌های گذشته و به گفته وزیر نفت، ضرورت ۸۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری طی هشت سال آینده اشاره کرد. ساده‌ترین و توجیه‌پذیرترین پاسخ، برای پرسش دوم این است که کشورهای آمریکا، روسیه و چین نیز مانند ایران، علاوه ‌بر رتبه‌های بالای تولید، در مصرف بالاترین رتبه‌ها را دارند. با این‌حال، این موضوع زوایای عمیق‌تری دارد و همان‌طور که درباره شاخص جمعیتی و اقلیمی مطرح شد، داده‌های خام و بدون تحلیل مسیرهای غلط را پیشرو قرار می‌دهد. موضوع دیگر، شاخص منابع گازی است که در این زمینه، روسیه با حدود ۴۸ هزار میلیارد مترمکعب، با اختلاف پیشتاز است و ایران با حدود ۳۴ هزار میلیارد مترمکعب و قطر با حدود ۲۴ هزار میلیارد مترمکعب در رتبه‌های دوم و سوم قرار دارند. درصورتی‌که افزایش ظرفیت تولید و سرمایه‌گذاری مناسب در زیرساخت‌ها و میادین گازی طی سال‌های آینده، صورت نگیرد و سرانه گاز به‌خصوص خانگی و تجاری در کشور، همچنان بالا و تراز گاز منفی باشد، صادرات به واردات تبدیل شده و بعید نیست قطر با توجه ‌به مزیت‌هایی مانند تجارت بین‌المللی گسترده، جمعیت کم، رعایت الگوی مصرف و سرمایه‌گذاری عظیم، گوی سبقت را از ایران برباید و بر کُرسی نخست تولید گاز در منطقه خاورمیانه تکیه زند. مرور ۱۰ کشور برتر دارنده منابع گازی جهان و مقایسه آن با تولید و مصرف گاز، بیانگر این است که در صورت افزایش ‌نیافتن ظرفیت تولید و رعایت ‌نکردن الگوی مصرف داخلی، همچنان باید منتظر قطعی گاز صنایع برای تأمین گاز خانگی و بحران‌ها و خسارات ناشی از آن باشیم. 

در پاسخ به سؤال دوم باید گفت: با وجود تمایزهای اقتصادی، تجاری، اقلیمی، جمعیتی و فرهنگی بین ایران و سایر کشورهای دنیا در حوزه شاخص‌های مؤثر بر مصرف گاز، مقایسه میزان مصرف با جهان و وضعیت عجیب رعایت ‌نشدن الگوی مصرف، چالش صنعت گاز ایران به شمار می‌رود. تحلیل داده‌های آماری شرکت BP به‌عنوان منبع معتبر تحلیل حوزه انرژی، گویای وضعیت نامطلوب مصرف گاز در ایران در مقایسه با سایر نقاط جهان، شامل آمریکا شمالی، آمریکا مرکزی و جنوبی، اروپا، آفریقا، کشورهای CIS یا مشترک‌المنافع (روسیه و برخی جمهوری‌های شوروی سابق)، آسیا پاسیفیک (آسیا شرقی، آسیا جنوب شرق و اقیانوسیه) و خاورمیانه است. مقایسه میزان مصرف گاز کشور با هفت منطقه یادشده در سایر نقاط دنیا، طی سال گذشته میلادی (۲۰۲۱) که در جدول شماره سه ارائه شده، نشان‌دهنده پادشاهی مصرف گاز در ایران است. نتایج حاصل از تحلیل جدول شماره سه درباره میزان مصرف گاز در هفت منطقه جغرافیایی جهان، در ادامه تشریح شده است.